Ἱερατικόν Συλλείτουργον - σύγκρισις διατάξεων, Ἱερατικῶν, καὶ σχόλια
Παν. Δ. Παπαδημητρίου, αʹ ἔκδοσις, 21/12/2022
Γιὰ καλύτερη ἀνάγνωση, δεῖτε τό PDF στὸ τέλος
Στὸ παρὸν ἄρθρο, καταπιανόμαστε μὲ ἕνα θέμα πλέον κοινὸ στὴν σημερινὴ ἐκκλησιαστικὴ ἀκολουθία, ἀλλ’ ἐν πολλοῖς ἄγνωστον. Καταγράφουμε καὶ συγκρίνουμε τὶς διάφορες περιπτώσεις τῶν ἐπισήμων Ἱερατικῶν (γιὰ πρώτη φορὰ ἐξ ὅσων γνωρίζουμε), Ἱερατικῶν ἐγκεκριμένων ἀπὸ τὸ Οἰκουμενικὸν Πατριαρχεῖον, καὶ τὴν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος (1895-2020), ἀλλὰ καὶ παραθέτουμε τὰ σχόλιά μας, καὶ τὴν τεκμηριωμένη ἄποψή μας.
Παλαιά, οἱ Πρεσβύτεροι σπανίως συλλειτουργοῦσαν1. Ἡ ἀπουσία (ἄχρις ἐσχάτων) ἐπισήμου καταγραφῆς Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου σὲ λειτουργικὸ χειρόγραφον ἢ ἔντυπον, ἡ ἀποκλειστικὴ καταγραφὴ διατάξεων μόνον μὲ ἕναν Ἱερέα καὶ ἕνα Διάκονο, καὶ μόνου τοῦ ἀρχιερατικοῦ Συλλείτουργου, οἱ μικρὲς (ἐν πολλοῖς) ἐκκλησίες2 ποὺ δὲν χωροῦσαν πολὺν κόσμον3, συνηγοροῦν στὴν σπάνια (κἂν) τέλεσιν Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου. Εἶναι σύνηθες νὰ βλέπουμε πόσο μεγαλύτεροι εἶναι οἱ νέοι Ναοὶ σὲ σύγκριση μὲ τὸν παρακείμενο παλαιὸν Ναόν.
Ἡ σύνολη Τάξις τοῦ Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου, πρώτη φορὰ καταγράφηκε (ἐξ ὅσων μπορέσαμε καὶ ἐρευνήσαμε), ἀποτυπώθηκε σὲ Εὐχολόγιον ἢ Ἱερατικόν τό 1895, στὸ Ἱερατικὸν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου 1895, σσ. 145-150, καὶ τρόπον τινὰ αὐτὴ ἡ ἔκδοσις ἐθεμελίωσε τὴν Τάξιν τοῦ Παραδοσιακοῦ Συλλείτουργου καταγράφοντάς την. Τὸ Ἱερατικὸν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου 1895, ἔγινε ἡ βάσις διὰ ὅλα τὰ Ἱερατικὰ τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας (Ἀ.Δ.) τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος.
Μᾶς φαίνεται ὅτι ἕνας ἀπὸ τοὺς λόγους τῆς ἐκδόσεως τοῦ Ἱερατικοῦ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου 1895, ἦταν καὶ ἡ θεμελίωσις τοῦ Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου (ποὺ ἤδη εἶχε ἀρχίσει νὰ παρεκκλίνει ἐνιαχοῦ), σύμφωνα μὲ τὴν Τάξιν τοῦ Πατριαρχείου. Τὴν τάξιν αὐτὴν τὴν ὁρίζουμε σὲ αὐτὸ τὸ ἄρθρο ὡς 1η τάξις, καθότι εἶναι ἡ πρώτη καταγεγραμμένη τάξις σὲ Εὐχολόγιον ἢ Ἱερατικόν (1386, ὡς ἀρχιερατικὸν Συλλείτουργον4, τὸ πρῶτον). Ἡ ἰστορία τῶν Διατάξεων τοῦ Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου (1895-2020), ὅπως θὰ δοῦμε ἀργότερα, εἶναι μιὰ διελκυνστίδα ἀνάμεσα στὴν 1η καὶ τὴν ἑτέρα 2α τάξιν ποὺ θὰ ἐκτεθεῖ ἀργότερα.
Ἡ Τάξις τοῦ Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου προέρχεται φυσικὰ ἐξ αὐτῆς τοῦ Ἀρχιερατικοῦ Συλλείτουργου. Παλαιὰ ὁ Ἀρχιερεὺς ἔλεγεν μυστικῶς ὅλας τὰς Εὐχὰς καὶ τὰς ἐκφωνήσεις τῆς Θείας Λειτουργίας (πλὴν δύο ἐξαιρέσεων), βλ. Ἐπιστολὴ Οἰκ. Πατριάρχου Παϊσίου πρὸς τὸν Μόσχας Νίκωνα, καί τὸ Ἀρχιερατικὸν τῆς Ἁγίας Σοφίας (1386), σ. 28, κ.ἑ..
Διὰ αὐτὸ ὁ Ἱερεὺς (πρῶτος τῶν συλλειτουργούντων Πρεσβυτέρων) κατὰ τὴν 1η τάξιν λέγει αὐτὸς μυστικῶς ὅλας τὰς μυστικὰς Εὐχάς5. Ὡς προείπομεν κατὰ τὴν ἀρχιερατικὴν Τάξιν (1386), οἱ συλλειτουργοῦντες Πρεσβύτεροι δὲν ἐκφωνοῦσαν σχεδὸν καθόλου6, ὅμως τὸ Ἱερατικὸν 1895 ἐθέσπισε μερικὲς ἐκφωνήσεις σὲ συλλειτουργούντες Πρεσβυτέρους (τὸ ὁποῖον μᾶλλον εἶχε γίνει παράδοσις στὸ Πατριαρχεῖον). Συνεπῶς, ἀρχικά, ἡ Τάξις τοῦ Συλλείτουργου, ὅταν γινόταν, ἦταν ἐν πολλοῖς ἴδια μὲ τὴν Τάξιν τῆς Λειτουργίας μὲ ἕναν Ἱερέα, καὶ οἱ συλλειτουργοῦντες πρεσβύτεροι ἁπλῶς συμμετεῖχαν συμπροσευχόμενοι μὲ τὶς Μυστικὲς Εὐχές (βλ. Παϊσίου ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Μόσχας, σ. 28).
Ὡς προανεφέρθη1, οἱ παλαιοὶ Ἱερεῖς σπάνια συλλειτουργοῦσαν, καὶ συνεπῶς λειτουργοῦσαν σὲ ὅσες περισσότερες Ἐκκλησίες/ Ἐνορίες τῶν χωρίων καὶ τῶν πόλεων, παρὰ συγκεντρώνονταν σὲ ἕναν κεντρικὸ Ναό1. Ἔτσι ἐξυπηρετοῦνταν καὶ οἱ ἠλικιωμένοι ποὺ δὲν μποροῦσαν νὰ βαδίσουν μεγάλη ἀπόσταση, καὶ οἱ ἐνορίτες εἶχαν κοντύτερα τὴν λειτουργοῦσα ἐκκλησία7 καὶ ἄρα θὰ ἐπήγαιναν συχνότερα (καὶ τὴν ὁποῖαν μὲ τὸν ὀβολὸ ἢ/καὶ τὸν ἰδρῶτα τους εἶχαν χτίσει), καὶ λειτουργοῦσαν οἱ ἴδιοι οἱ Πρεσβύτεροι, καὶ ἐγίνοντο περισσότερες Λειτουργίες, καὶ ἔπαιρναν καὶ τὸν οὐράνιο μισθὸ τοῦ κόπου των.
Γνωρίζω χωριὸ 1,500 κατοίκων στὴν Κορινθία ποὺ εἶχε τρεῖς Ἱερεῖς (1939-1958), καὶ λειτουργοῦσαν παράλληλα σὲ τρεῖς ἐνορίες τοῦ χωριοῦ (~15 λεπτὰ τῆς ὥρας μὲ τὰ πόδια, ἡ μία ἀπὸ τὴν ἄλλη). Ἀργότερα καθὼς κοιμόντουσαν οἱ Ἱερεῖς δὲν ἀναπληρώθηκαν. Μετὰ χτίσανε μιὰ νέα μεγάλη ἐκκλησία στὴν μέση τοῦ χωριοῦ, ἐρημώσανε οἱ παλαιὲς ἐκκλησίες, καὶ παρηγορία μόνη σοῦ ἕμενε νὰ λές, περασμένα μεγαλεῖα, καὶ διηγώντας τα νὰ κλαῖς. Καλὰ κτίστηκαν καὶ οἱ μεγάλοι Ναοί, ἀλλὰ κατὰ τὴν γνώμη μας, πρέπει νὰ λειτουργοῦνται παράλληλα καὶ οἱ μικρότερες ἐκκλησίες-ἐνορίες ὅσον εἶναι δυνατόν.
Καὶ στὶς μεγάλες Ἱερὲς Μονὲς σπάνια συλλειτουργοῦσαν οἱ Ἱερομόναχοι (στὸ Ἅγιον Ὄρος ὑπάρχει ἀκόμη αὐτὴ ἡ παράδοσις), καὶ ἐπήγαιναν καὶ λειτουργοῦσαν παράλληλα ὅλες τὶς ἐκκλησίες καὶ τὰ ἐκκλησάκια τῆς Μονῆς ἢ ὅσο πιὸ πολλὲς ἐκκλησίες μποροῦσαν, ἀνάλογα τὸν ἀριθμὸν τῶν Ἱερομονάχων.
Δηλαδὴ οἱ παλαιοὶ Ἱερεῖς τελοῦσαν περισσότερες Λειτουργίες, ἀναλογικά.
Ἀπὸ τὴν μελέτη τῶν Ἱερατικῶν (βλ. Πίνακα, παρακάτω), βλέπουμε τρεῖς κύριες κατηγορίες Τάξεων (ἐκτὸς τῆς Ἁγίας Ἀναφορᾶς8) ἀνάγνωσης τῶν Εὐχῶν:
⁜ 1. Ὁ Ἱερεὺς καὶ ἕκαστος τῶν Πρεσβυτέρων ἀναγινώσκουν μυστικῶς καὶ κατὰ μόνας
⁜ 2. Ὁ Ἱερεὺς ἀναγινώσκει εἰς ἐπήκοον τῶν λοιπῶν Πρεσβυτέρων
⁜ 3. Κατανομὴ τῶν Εὐχῶν μεταξὺ τοῦ Ἱερέως καὶ τῶν Πρεσβυτέρων
⁜ 1. Ὁ Ἱερεὺς καὶ ἕκαστος τῶν Πρεσβυτέρων9 ἀναγινώσκουν μυστικῶς10 καὶ κατὰ μόνας
Ἡ 1η τάξις εἶναι ἡ ἀρχαιότερη καὶ διαχρονικότερη, καὶ στηρίζεται σὲ Λειτουργικὸν Χειρόγραφον, π.χ. «Ἀνίσταται δὲ καὶ ὁ Πατριάρχης καὶ λέγει τὰς εὐχὰς τῶν τριῶν ἀντιφώνων ὁμοῦ11, λέγων καὶ τὰς ἐκφωνήσεις καθ’ ἑαυτόν, .... Τὸ δὲ αὐτὸ τοῦτο ποιοῦσι καὶ οἱ Ἀρχιερεῖς ἐν ᾧ ἵστανται τόπῳ», βλ. σ. 29 (V.135), καὶ ἐπίσης, Ἐπιστολὴ Οἰκ. Πατρ. Παϊσίου πρὸς τὸν Μόσχας Νίκωνα (1655), σ. 28.
Τὴν 1η τάξιν τὴν βλέπουμε ἐπίσης στὸ Ἱερατικὸν τοῦ 1895 (τὸ ὁποῖον τὴν πρωτοκατέγραψε ὡς Ἱερατικὸν Συλλείτουργον), στὸ Ἱεροτελεστικὸν τοῦ 1912, τοῦ 1923, ἐγκρίσει τῆς Ἱερᾶς Συνόδου (, τοῦ 1948 μὲ παραλλαγές), μέχρι καὶ στὸ Ἱερατικὸν τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τοῦ 1951, 1968, 1971, ἀλλὰ καὶ τοῦ 1981.
Αὐτὴ ἡ τάξις, κατὰ τὴν γνώμη μας, μεγιστοποιεῖ τὴν Προσευχητικὴ Δύναμη τῆς Ἐκκλησίας, διότι ὁ Ἱερεὺς καὶ ἕκαστος τῶν Πρεσβυτέρων μεγιστοποιοῦν ἀντίστοιχα τὴν δύναμιν τῆς Προσευχῆς τους (περισσότερον ἀπὸ κάθε ἄλλην τάξιν, ὅπως θὰ δοῦμε ἀργότερα). Ἐλαχιστοποιοῦνται οἱ περισπασμοί, καὶ προσεύχονται ὅλοι πιὸ δυνατά.
Ὅταν ἀναγινώσκουν ὅλοι, ἀναγκαστικὰ ἀναγινώσκουν καὶ μυστικῶς διὰ νὰ μὴν ἀποσυντονίζει ὁ εἷς τὸν ἕτερον, βλ. ἀνάγνωσιν εἰς τὰς βιβλιοθήκας.
⁜ 2. Ὁ Ἱερεὺς12 ἀναγινώσκει εἰς ἐπήκοον τῶν λοιπῶν Πρεσβυτέρων
Ἡ 2α τάξις δὲν γνωρίζουμε νὰ θεμελιώνεται σὲ Λειτουργικὸν Χειρόγραφον, καὶ μᾶς φαίνεται ἁπλὰ μιὰ λογικοφανὴς πρότασις-τάξις (μᾶλλον τοῦ 18ου αἰ.) ποὺ θὰ ἄρμοζε σὲ μιὰ κοινὴ ἀνάγνωση ἑνὸς ἁπλοῦ ἀναγνώσματος (π.χ. διήγημα) γιὰ νὰ μὴν κουράζονται ὅλοι νὰ διαβάζουν τὸ ἴδιο ἀνάγνωσμα13. Ἐδὼ ὅμως πρόκειται περὶ Προσευχῆς καὶ Λειτουργίας.
Τὴν Τάξιν αὐτὴν τὴν ἀπαντήσαμε στὸ Ἱερατικὸν τῆς Ἀ.Δ. τοῦ 1962, τὸ ὁποῖον εἰρήσθω ὅτι δὲν εἶναι ἡ αʹ ἔκδοσις ὡς ἀναφέρεται, ἀφοῦ ὑπάρχει ἡ ἔκδοσις τοῦ Ἱερατικοῦ τῆς Ἀ.Δ. τοῦ 1951 ποὺ ἀκολουθεῖ τὴν 1ην τάξιν (ἡ αʹ ἔκδοσις ἂν δὲν εἶναι τοῦ 1951, πρέπει νὰ ἐκδόθηκε τό 1950, ἂν κρίνουμε ἀπὸ τὴν Ἐγκύκλιο 578 τοῦ 1950).
Ὡς μεμονωμένη σημείωσις-παράγραφος, σὲ παράγραφο ἐκτὸς Λειτουργίας, ὑπάρχει ἐπίσης σὲ ὑποσημείωση στὸ Ἑορτοδρόμιον ἐκδόσεως ἕτους 1836 τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου (+1809), σ. 576, καὶ στὸ Ἱεροτελεστικὸν Τεῦχος τοῦ ἀρχιμ. Ἱερωνύμου Βογιατσῆ (1888, 1912, 1923), σ. 33, (μᾶλλον κατὰ μίμησιν τῆς σημείωσης τοῦ Ἑορτοδρομίου καθότι ὁμοιάζουν· ἡ ἔκδοσις τοῦ 1888 δὲν εἶχε ἐνότητα Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου). Εἶναι καὶ οἱ δύο ὑπὲρ τῆς 2ας τάξεως, καίτοι στὸ Ἱεροτελεστικὸν τοῦ 1912 / 1923 ὑπάρχει τὸ Συλλείτουργον τοῦ 1895 αὐτούσιο (1η τάξις). Καὶ οἱ δύο μαρτυροῦν Ἱερεῖς ποιούντων τὸ Συλλείτουργον κατὰ τὴν 1ην τάξιν (προτοῦ ἀκόμη βγεῖ τὸ Ἱερατικόν τοῦ Οἰκ. Πατριαρχείου τοῦ 1895).
Αὐτὴν τὴν 2αν τάξιν ποὺ εἶχεν ἀρχίσει νὰ διαδίδεται ἦρθε νὰ διορθώσει14, ἡ πρώτη καταγραφὴ τοῦ σύνολου Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου (1η τάξις) στὸ Ἱερατικὸν τοῦ 1895. Τελικῶς, σήμερα, ἡ 2α τάξις εἶναι ἡ ἐπικρατοῦσα τάξις.
Ἡ 2α τάξις εἶναι προβληματικὴ κατὰ τὴν γνώμη μας, εἰς τὸ ὅτι εὔκολα ἀποσπῶνται τῆς προσοχῆς οἱ ἀκροῶντες Πρεσβύτεροι, μέχρι καὶ ἐγκαταλείπουν τὴν Ἁγίαν Τράπεζαν, λεγομένης Εὐχῆς. Φυσικὰ αὐτὸ μὲ τὴν σειρά του, προκαλεῖ περισπασμὸ στὸν λειτουργοῦντα Ἱερέα15. Πόσο χρειάζεται σήμερα τὸ ἀρχαῖον Κιβώριον τῆς ἁγίας Τραπέζης μὲ τὸ τετράβηλον νὰ κλείνει.
Ἡ Ἁγία Τράπεζα μὲ τὸ Κιβώριον (μὲ τὰ βῆλα (κουρτίνες) κλειστά) εἰς τὴν Ἁγιογραφίαν. Εἰκὼν ἀπό imra.gr.
Κιβώριον (μὲ τὶς ῥάγες γιὰ νὰ κρέμαται τὸ τετράβηλον τὸ ὁποῖον λείπει), Παναγία Ἑκατονταπυλιανή (4ος - 6ος αἰ.), Πάρος.16
Ἁγία Εὐφημία, Κωνσταντινούπολις, 7ος αἰ. Ὁ Ἄμβων, οἱ Κιγκλίδες μὲ τὸ περιστύλιον (λείπουν τὸ μέγα Καταπέτασμα, οἱ Εἰκόνες), τὸ Ἱερὸν μὲ τὴν Ἁγίαν Τράπεζαν καὶ τὸ Κιβώριον, καὶ ὁ Ἀρχιερατικὸς Θρόνος.17
Τὸ Κιβώριον δὲν στέκεται ἐπὶ τῆς Ἁγίας Τραπέζης, ὅπως σήμερα γιὰ διακοσμητικοὺς λόγους, ἀλλὰ περὶ τῆς Ἁγίας Τραπέζης ὥστε νὰ χωρεῖ ἐντὸς ὁ Ἱερεὺς μὲ κλειστὰ τὰ βῆλα (κουρτίνες), κατὰ τὴν Ἁγίαν Ἀναφοράν.
Ἐπίσης, ἡ 2α τάξις, οὐσιαστικὰ λέγει ὅτι ἐὰν ἔχεις τρεῖς μεγάλους σταθμοὺς παραγωγῆς ἐνέργειας, βάλε τὸν ἕναν μόνον νὰ δουλεύει καὶ νὰ τροφοδοτεῖ τοὺς ἄλλους. Πότε ὅμως παράγεται περισσοτέρα ἐνέργεια, μεγαλυτέρα ἀπόδοσις; Ὅταν φυσικὰ καὶ οἱ τρεῖς δουλεύουν ἐν παραλλήλῳ.
Καὶ ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, τὴν παράλληλη προσευχὴ ἐννοεῖ στὴν ἐκκλησία18· «Οὐχ οὕτως εἰσακούῃ κατὰ σαυτὸν τὸν Δεσπότην παρακαλῶν, ὡς μετὰ τῶν ἀδελφῶν τῶν σῶν. Ἐνταῦθα γὰρ ἐστί τι πλέον, οἷον ἡ ὁμόνοια καὶ ἡ συμφωνία, καὶ τῆς ἀγάπης ὁ σύνδεσμος, καὶ αἱ τῶν ἱερέων εὐχαί. Διὰ γὰρ τοῦτο οἱ ἱερεῖς προεστήκασιν, ἵνα αἱ τοῦ πλήθους εὐχαὶ ἀσθενέστεραι οὗσαι, τῶν δυνατωτέρων τούτων ἐπιλαβόμεναι, ὁμοῦ [τὸ ὁμοῦ, προϋποθέτει ὄχι μόνον τὸ ταυτόχωρον, ἀλλὰ καὶ τὸ ταυτόχρονον, ἄρα παραλλήλως τῷ χρόνῳ· τὸ παραλλήλως προϋποθέτει τὸ μυστικῶς παρὰ τοῦ ἱερέως, ἀφοῦ ταυτόχρονα προσεύχεται ὁ Λαὸς μὲ τὴν ἐκφωνουμένη Εὐχὴ τοῦ Διακόνου]19 συνανέλθωσιν αὐταῖς εἰς τὸν οὐρανόν»20, [PG 48,725]».
Δὲν λέει τοῦ Ἱερέως ἡ Εὐχή, ἀλλὰ τῶν Ἱερέων αἱ Εὐχαί· δὲν λέει τοῦ πλήθους ἡ Εὐχή, ἀλλὰ τοῦ πλήθους αἱ Εὐχαί. Παρότι ὅμως εἶναι πολλοὶ ποὺ προσεύχονται παράλληλα, μαζί, στὸν Θεὸ πηγαίνει μία Προσευχή, μία Δύναμις συμπυκνωμένη!
Ὁ Ἅγιος Πορφύριος21 μᾶς λέγει γιὰ τὴν ὁμαδικὴ προσευχὴ τῶν πνευματικῶν τέκνων τοῦ μακαριστοῦ Μητρ. Φλωρίνης Αὐγουστίνου Καντιώτου:
«Ἐγὼ πολὺ κατανύχθηκα τὴν ἡμέρα ἐκείνη ποὺ εἶδα τὸν κόσμο νὰ κλαίγανε. Χιλιάδες ψυχὲς νὰ προσεύχονται ὅλες μαζί. Μία δύναμις. [...]. Πώ, πώ... Μία δύναμις συμπυκνωμένη. Δὲν ξέρω πῶς νὰ τὸ πῶ. Δύναμις. Δὲν μπορῶ νὰ τὴν πῶ οὔτε ἀτομική <ἐνέργεια>. Κάτι ἀνώτερο. Κάτι μεγάλο. [...]. Ὅλοι προσηύχοντο. Ψυχές, χιλιάδες ψυχές. Κόσμος... [...]. Γιατί, μὴν κοιτάζεις... Ἐσεῖς μπορεῖ νὰ μὴν προσευχηθήκατε ἔτσι δυνατά. Ὑπῆρχαν ὅμως μέσα στὸ πλῆθος - καὶ τὶς χιλιάδες ποὺ ἔβλεπα ἐγώ - ψυχές, ποὺ εἶχαν συνεπάρει καὶ τὶς ἄλλες μαζί. Εἶχε γίνει μία προσευχή, μία δύναμις ὅλων. Ὅλων ἡ προσευχὴ εἶχε γίνει μία δύναμις. Καὶ οἱ μεγάλοι προσηύχοντο, καὶ οἱ μικροὶ μπαίνανε μὲς στοὺς μεγάλους. Μία δύναμις!».
Αὐτὴν ἀκριβῶς τὴν ἐμπειρία, τὴν εἶχε καὶ ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος (ἐντὸς Λειτουργίας), βλ. παραπάνω (ἂν καὶ ὁ Ἅγιος Πορφύριος τὴν κατέγραψε λεπτομερέστατα, ἂν καὶ ἐκτὸς Λειτουργίας), καὶ νομίζω καὶ οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι, καὶ ἀσφαλῶς ἀρκετοὶ τῶν ἁγίων Πατέρων.
Πῶς προσηύχετο αὐτὸ τὸ πλῆθος; Ἕνας προσηύχετο εἰς ἐπήκοον τῶν λοιπῶν; Φυσικά ὄχι. Ὅλοι μαζὶ ἀλλὰ καὶ μυστικῶς, μέσα τους δηλαδή, προσηύχοντο.
Παρότι ὅμως προσηύχοντο ὅλοι μαζί, καὶ ἄλλοι προσεύχονταν πιὸ δυνατὰ ἀπὸ τοὺς λοιπούς, δὲν ἦσαν ξεχωριστὲς Προσευχές, ἀλλὰ εἶχε γίνει μία Προσευχή, μία δύναμις ὅλων, ποὺ πήγαινε στὸν Θεό!
Καὶ ἄλλως διὰ τὴν 2α τάξιν:
Ἴδια δύναμη ἔχει ἡ Προσευχὴ ὅταν τὴν κάνεις μέσα σου, καὶ ἴδια ὅταν ἁπλῶς τὴν ἀκροᾶσαι (ἀπὸ τὸ ῥαδιόφωνο); Ἴδια δύναμη ἔχει ἡ Παράκλησις ὅταν τὴν κάνεις μέσα σου, καὶ ἴδια ὅταν τὴν ἀκροᾶσαι (ἀπὸ τὴν τηλεόραση);
Μὲ τὴν ἴδια λογικὴ τῆς 2ας τάξεως ὁ Ἅγιος Νικόλαος Πλανᾶς, ὁ Ἅγιος Πορφύριος, ὁ Ἅγιος Ἰάκωβος, ὁ Ἅγιος Εὐμένιος, ὁ παπα-Φώτης Λαυριώτης σὲ Συλλείτουργον θὰ ἦσαν μόνον ἀκροαταί, ἐὰν δὲν ἦσαν πρώτοι «τῇ τάξει».
Μιὰ παραλλαγὴ τῆς 2ης τάξεως, εἶναι αὐτὴ τοῦ Ἱεροτελεστικοῦ 1948. Δηλ., ναὶ μὲν ὁ Ἱερεὺς ἀναγινώσκει εἰς ἐπήκοον τῶν λοιπῶν Πρεσβυτέρων, ἀλλὰ καὶ οἱ συλλειτουργοῦντες Πρεσβύτεροι παρακολουθοῦν (μυστικῶς) ἀπὸ τὶς φυλλάδες τους.
Ἀφοῦ ὅμως οἱ συλλειτουργοῦντες Πρεσβύτεροι, ἀναγινώσκουν καὶ αὐτοί (μυστικῶς), πρὸς τί ὁ Ἱερεὺς νὰ ἀναγινώσκει εἰς ἐπήκοόν των, καὶ νὰ περισπᾶται, καὶ νὰ τοὺς περισπᾶ; Ἂν δέ, οἱ συλλειτουργοῦντες δὲν ἀναγινώσκουν, ἀλλὰ ἁπλῶς (παρ)ἀκολουθοῦν στὸ βιβλίον τὴν ἀνάγνωσιν τοῦ Ἱερέως, τότε τί Προσευχητικὴ δύναμη ἔχει αὐτὴ ἡ ἁπλὴ παρακολούθησις;
Ἡ Λειτουργία, δὲν εἶναι μιὰ ἁπλὴ ἀνάγνωσις Εὐχῶν, μετὰ περισπασμῶν ἐὰν ἀρθρώνω καλὰ τὶς λέξεις, ἂν χρωματίζω καλὰ τὴν φωνήν μου, ἂν μ’ ἀκοῦνε, πῶς ἀκούγομαι, ἂν μὲ προσέχουν, νὰ πάω κοντὰ στὸ μικρόφωνο, κτλ., ἀλλὰ εἶναι ἀπερίσπαστος Προσευχὴ μέσῳ τῆς μυστικῆς ἀναγνώσεως τῶν Εὐχῶν. Στὴν Προσευχή, γιὰ νὰ ἔχει μέγιστη δύναμη (ποὺ εἶναι τὸ ζητούμενον)· εἴσελθε εἰς τὸ ταμιεῖόν σου καὶ κλείσας τὴν θύραν σου πρόσευξαι τῷ Πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ.
Τὰ παλαιὰ χρόνια, οὔτε ὁ διάκονος ἀκροῶταν τὴν Εὐχήν, V.480 (ἔτους 1334).
Διάταξις τῆς Θείας Λειτουργίας 1334, Ἁγίου Φιλοθέου, V.48022, φ. 313-313β
«Ὁ διάκονος· Ὅσοι κατηχούμενοι, προέλθετε. .... Ὅσοι πιστοί, ἔτι καὶ ἔτι ἐν εἰρήνῃ τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν. Ὑπὲρ τῆς ἄνωθεν εἰρήνης .... Ὑπὲρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου, .... Ὑπὲρ τοῦ ἁγίου οἴκου τούτου.... Ταῦτα δὲ λέγων ὁ διάκονος, βλέπει πρὸς τὸν ἱερέα καὶ ἡνίκα καταλάβῃ ὅτι ἐπλήρωσεν ἐκεῖνος τὴν [Μυστικὴν] Εὐχήν23, εὐθέως λέγει· Σοφία. Ὁ δὲ ἱερεύς· Ὅτι πρέπει Σοι πᾶσα δόξα...».
«Ταῦτα δὲ λέγων, [ὁ διάκονος], βλέπει πάλιν πρὸς τὸν ἱερέα, καὶ ἡνίκα αἴσθηται αὐτοῦ πληρώσαντος τὴν Εὐχήν23, ὅπου τύχῃ εὐθέως λέγει· Σοφία. Καὶ ὁ ἱερεύς τὴν ἐκφώνησιν· Ὅπως ὑπὸ τοῦ κράτους Σου...».
⁜ 3. Κατανομὴ τῶν Εὐχῶν μεταξὺ τοῦ Ἱερέως καὶ τῶν Πρεσβυτέρων
Ἡ 3η τάξις («Αἱ λοιπαὶ Εὐχαὶ καὶ ἐκφωνήσεις κατανέμονται κατὰ σειρὰν μεταξὺ τῶν συλλειτουργούντων Ἱερέων», Ἱερατικόν Ἀ.Δ. 2007, σ. 211) ἐπίσης δὲν γνωρίζουμε νὰ θεμελιώνεται σὲ λειτουργικὸν χειρόγραφον.
Εἶναι νέα τάξις, τὴν ἀπαντήσαμε πρώτη φορὰ στὸ Ἱερατικὸν τῆς Ἀ.Δ. τοῦ 2007.
Γιὰ πρώτη φορὰ στὰ ἐπίσημα Ἱερατικά, διαγράφεται τὸ μυστικῶς, ἀπὸ τὶς Εὐχὲς τῶν Ἱερέων!
Καὶ γιὰ πρώτη φορὰ σὲ Ιερατικό Συλλείτουργο, κατανέμονται Εὐχὲς (ὄχι μόνον Ἐκφωνήσεις) μεταξὺ τῶν συλλειτουργούντων Πρεσβυτέρων!
* * *
Ἡ μυστικὴ ἀνάγνωσις τῶν Εὐχῶν εἶναι θεμελιωμένη ἤδη (μετὰ Ἱερῶν Κανόνων) ἀπὸ τόν 4ον αἰώνα24, καὶ ὑπάρχει στὴν σύνολη Χειρόγραφη Παράδοση, εἴτε ῥητῶς ὡς «μυστικῶς», εἴτε ἐμμέσως πλὴν σαφῶς ὡς «ποιοῦντος τοῦ διακόνου τὴν Εὐχήν, ὁ Ἱερεὺς ἐπεύχεται τὴν (ἱερατικὴν) Εὐχήν18».
Κατὰ τὴν ταπεινή μας γνώμη, ὁ λόγος τῆς μυστικῆς ἀναγνώσεως τῶν Εὐχῶν (πέραν τῆς Ἁγίας Ἀναφορᾶς25 ποὺ δὲν συζητεῖται κἄν) εἶναι ὁ αὐτὸς λόγος μὲ τὴν κατὰ διάνοιαν ἀπάντησιν Κύριε ἐλέησον τοῦ Λαοῦ 24, 26. Εἶναι ὁ θεμελιώδης λόγος τοῦ Κυρίου γιὰ τὴν Προσευχή·
Ματθ. ϛʹ 5-6· «Καὶ ὅταν προσεύχῃ, οὐκ ἔσῃ ὡς οἱ ὑποκριταί· ὅτι φιλοῦσιν ἐν ταῖς συναγωγαῖς27 καὶ ἐν ταῖς γωνίαις τῶν πλατειῶν ἑστῶτες προσεύχεσθαι, ὅπως ἄν φανῶσι τοῖς ἀνθρώποις· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅτι ἀπέχουσι τὸν μισθὸν αὐτῶν. Σὺ δὲ ὅταν προσεύχῃ, εἴσελθε εἰς τὸ ταμιεῖόν σου καὶ κλείσας τὴν θύραν σου πρόσευξαι τῷ πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ· καὶ ὁ πατήρ σου ὁ βλέπων ἐν τῷ κρυπτῷ ἀποδώσει σοι ἐν τῷ φανερῷ».
Εἰς τὴν Λειτουργίαν (ἐν ταῖς ἐκκλησίαις), ταμιεῖον εἶναι ἡ διάνοια24, ὁ νοῦς, ἡ καρδία· ἡ θύρα εἶναι τὸ στόμα26 (καὶ οἱ ἄτακτες κινήσεις τῶν ὀφθαλμῶν, καὶ γενικὰ κινήσεις ποὺ γίνονται ἐμπαθῶς καὶ πρὸς τὸ θεαθῆναι).
Οἱ ἐκφωνήσεις ὅμως, τὰ ἀναγνώσματα, τὰ τροπάρια, κτλ. ποὺ εἶναι δοξολογία, κατήχηση, αὐτὰ ἐκφώνως ὄχι μυστικῶς, «ἀναγγείλατε ἐν τοῖς ἔθνεσι τὴν δόξαν Αὐτοῦ, ἐν πᾶσι τοῖς λαοῖς τὰ θαυμάσια Αὐτοῦ», Ψαλμ. ϟεʹ. Ἡ Ἐκκλησία μας ἔχει θεσπίσει λίγες Εὐχὲς ὡς ἐκφωνούμενες (ἴσως λόγῳ δοξολογικοῦ ἢ κατηχητικοῦ χαρακτῆρος), καὶ ἡ ἐξαίρεσις αὐτὴ ἐπιβεβαιώνει τὸν κανόνα.
Παρακάτω ἐκτίθενται ὁ Πίναξ τῆς συγκρίσεως τῶν Διατάξεων, καὶ σχετικὲς φωτογραφίες ἀπὸ τὶς ἀναφορὲς ποὺ χρησιμοποιήθηκαν.
Πίναξ. Σύγκρισις Τάξεων Ἱερατικοῦ Συλλείτουργου 12
Ἱερατικόν 1895 (Οἰκ. Πατρ.) 15
Ἱεροτελεστικόν Τεῦχος 1923 16
Ἱεροτελεστικόν 1948 17
Ἱερατικόν 1951 Ἀ.Δ. 18
Ἱερατικόν 1962 Ἀ.Δ. 19
Ἱερατικόν 1968 Ἀ.Δ. 20
Ἱερατικόν 1971 Ἀ.Δ. 21
Ἱερατικόν 1981 Ἀ.Δ. 22
Ἱερατικόν 1987 Ἀ.Δ. 23
Ἱερατικόν 1995 Ἀ.Δ. 24
Ἱερατικόν 2000 Ἀ.Δ. 25
Ἱερατικόν 2007 Ἀ.Δ. 26
Ἱερατικόν 2020 (Οἰκ. Πατρ.) 27
Ἐπιστολὴ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Παϊσίου Αʹ (ἔτους 1655) 28
Πατριαρχικὴ Λειτουργία ἔτους 1386 (V.135) 29
Ἑορτοδρόμιον 1836, Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης (+1809) 32
[ ** Παρακαλεῖσθε νὰ δεῖτε τό PDF παρακάτω γιὰ τὴν συνέχεια, καὶ πληρότητα τοῦ ἄρθρου, μετὰ τῶν εἰκόνων ** ]
Σχετικά μας ἄρθρα (διαθέσιμα εἰς τό Ἀναλόγιον 57, καὶ εἰς τό Academia 58):
1. Πῶς ἐτέλεσε ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τὴν «θείαν Εὐχαριστίαν εἰς τὸν Μυστικὸν Δείπνον, μυστικῶς ἢ εἰς ἐπήκοον;», Παν. Δ. Παπαδημητρίου 2/12/2020.
2. Τὰ τρία Ἀμήν (Ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν) εἰς τὴν μυστικὴν στιγμὴν τῆς εὐλογήσεως τοῦ Ἁγίου Ἄρτου καὶ τοῦ Ἁγίου Ποτηρίου, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 8/11/2020 (27/10/20).
3. Ἐπιτρέπεται ἡ Γονυκλισία τὶς Κυριακές;, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 2004/5.
4. Διάταξις τῆς Θείας Λειτουργίας 1334, Ἁγίου Φιλοθέου, V.480 [ΔΘΛ], Π. Δ. Παπαδημητρίου (πρόχειρον, 23/11/2020).
5. Διάταξις τῆς Πατριαρχικῆς Λειτουργίας 1386 (Ἁγία Σοφία), παρὰ τοῦ πρωτονοταρίου τῆς Ἁγίας Σοφίας, διακ. Δημητρίου Γεμιστοῦ, V.135 [ΔΘΛ], Π. Δ. Παπαδημητρίου (πρόχειρον, 22/11/2020).
6. Σύγχρονοι (Ἅγιοι) Γέροντες καὶ οἱ Μυστικὲς Εὐχές, [Ὀρθόδοξος Τύπος, τ. 2431, 2432, 2433 (13, 20, 27 Ἰαν. 2023)], Παν. Δ. Παπαδημητρίου 8/2/2022.
7. Ὁ ΙΘʹ Κανὼν τῆς Συνόδου τῆς Λαοδικείας (364), καὶ ἡ ἀνάγνωσις τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 3/4/2022.
8. Ποιοῦντος τοῦ Διακόνου τὴν Εὐχήν, ὁ Ἱερεὺς ἐπεύχεται τὴν Εὐχήν, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 30/10/2022.
9. Εὐχή διά Προσφωνήσεως (Διακονικά), 5/12/ 2022.
Συντομογραφίες-Ἀναφορές
ΘΛΒ2 Θεία Λειτουργία, Σύντομα σχόλια, Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Ἅγιον Ὄρος, 2020.
Ιερατικό Συλλείτουργο, Διάταξη, Λειτουργία.
Τέλος, καὶ τῶ Θεῷ
Δόξα πάντων ἕνεκεν
Ὑποσημειώσεις
1 Μητροπολίτης Μόρφου Νεόφυτος· «Κατὰ τὴν ἀρχαῖαν λειτουργικὴ τάξη τῆς Κύπρου ἀποφεύγονταν τὰ πολλὰ ἱερατικὰ συλλείτουργα. Κατ’ ἐξαίρεσιν καὶ σπάνια τελοῦνταν, ὅταν λειτουργοῦσε ἀρχιερέας ἢ ἀντιπρόσωπός του πρωτόπαπας», immorfou.org.cy (8/2/2022).
2 Πέραν ἴσως τοῦ Καθεδρικοῦ Ναοῦ, καὶ μερικῶν μεγάλων Ναῶν σὲ μεγάλα ἀστικὰ κέντρα. Νομίζουμε ὅτι μεγάλοι Ναοὶ ἄρχισαν νὰ κτίζονται στὴν Ἑλλάδα κυρίως μετὰ τό 1821, καὶ σταδιακὰ ἐρήμωσαν (ἢ καὶ κατεδαφίστηκαν στὴν Ἀθήνα, ἰδίως ἐπὶ τῶν Βαυαρῶν, ἀλλὰ καὶ ἡμετέρων, 1836-1860, «γιὰ τὴν ἀνάδειξη μνημείων τῆς ἀρχαιότητας») πολλὲς παλαιὲς μικρὲς ἐκκλησίες.
3 Καὶ παλαιὰ ἐκκλησιάζονταν πολὺ περισσότερος κόσμος, γιὰ αὐτὸ καὶ στὸν ἀσπασμὸ τοῦ Εὐαγγελίου στὸν Ὄρθρο ἔχουμε τὴν τόσο ἀργὴ ψαλμώδηση τοῦ Νʹ Ψαλμοῦ.
4 Διάταξις τῆς Πατριαρχικῆς Λειτουργίας 1386 (Ἁγία Σοφία), παρὰ τοῦ πρωτονοταρίου τῆς Ἁγίας Σοφίας, διακ. Δημητρίου Γεμιστοῦ, V.135 [ΔΘΛ], [PDF], [PDF], πρόχειρον, 22/11/2020.
5 Μητροπολίτης Μόρφου Νεόφυτος· «ἐγνώριζαν οἱ παλαιοὶ παπάδες ὅτι ἕνας στὴν οὐσία λειτουργεῖ», immorfou.org.cy (8/2/2022). Οἱ ὑπογραμμίσεις δικές μας.
6 Τό ΘΛΒ2, στὴν σ. 92, στὴν ἴδια παράγραφο παρουσιάζει ἀντίθετες διατάξεις. Γιὰ παράδειγμα λέγει μετὰ στηρίξεως: «ἀπὸ τὴν ΔΓ καὶ τὴν ἀπόκριση τοῦ πατριάρχου Παϊσίου φαίνεται ὅτι οἱ περισσότεροι συλλειτουργοὶ δὲν ἐκφωνοῦσαν καθόλου», ἀλλὰ πρωτύτερα εἶπε ἄνευ στηρίξεως: «ὅταν εἶναι πολλοὶ οἱ συλλειτουργοί, μέχρι τὸ Τρισάγιο οἱ ἐκφωνήσεις παραχωροῦνται σὲ αὐτούς. Ἐκφώνησις σημαίνει, ὅτι μπορεῖ νὰ τὴν πεῖ κάποιος ἄλλος». Σὲ ποιὰ πηγὴ τὸ στηρίζουν αὐτό ὅμως, δὲν ἀναφέρεται. Ἐμεῖς γνωρίζουμε ὅτι αὐτὸ στηρίζεται στὸ Ἱερατικὸν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου τοῦ 1895, τὸ ὁποῖον λάμπει διὰ τῆς ἀπουσίας του ἀπὸ τὸ ΘΛΒ2, ὅπως καὶ τὸ πρῶτον Ἱερατικὸν τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας (1950-1951). Παρὰ ταῦτα ἡ θέσις «Ἐκφώνησις σημαίνει, ὅτι μπορεῖ νὰ τὴν πεῖ κάποιος ἄλλος» εἶναι νεωτερική.
7 Παλαιὰ δὲν ὑπήρχαν καὶ τὰ σύγχρονα μεταφορικὰ μέσα.
8 Δὲν ἀσχολούμαστε ἐδὼ μὲ τὴν Ἁγίαν Ἀναφοράν.
9 Ὀνομάζουμε τὸν μὲν προεξάρχοντα «Ἱερεύς», τοὺς δὲ συλλειτουργοὺς «Πρεσβύτεροι». Ὁ ὅρος «Ἱερεὺς» μὲ τὴν ἔννοια τοῦ θύτη, ἀνεξάρτητα ἂν εἶναι Ἀρχιερεὺς ἢ Ἱερεύς, ἀπαντᾶται στὰ λειτουργικὰ καὶ πατερικὰ κείμενα, [ΘΛΒ2, σ. 58]. Βλ. Μητρ. Μόρφου, ὑποσ. 5. — R. Taft, OCA 281, The Communion Thanksgiving, and concluding Rites, 2008, σ. 99, ὑποσ. 90: Στὰ βυζαντινὰ ἑλληνικὰ ὁ ὅρος Ἱερεὺς χρησιμοποιεῖται καὶ γιὰ Ἐπίσκοπο καὶ γιὰ Πρεσβύτερο.
10 Ὅταν ἀναγινώσκουν ὅλοι, ἀναγκαστικὰ ἀναγινώσκουν καὶ μυστικῶς διὰ νὰ μὴν ἀποσυντονίζει ὁ εἷς τὸν ἕτερον, βλ. ἀνάγνωσιν εἰς τὰς βιβλιοθήκας.
11 Μαζὶ τὶς Εὐχὲς, ὄχι ἀνὰ Ἀντίφωνον.
12 αʹ Ἱερεύς, στὰ νεώτερα Ἱερατικά.
13 Ἀκόμη ὅμως καὶ μεταξὺ φοιτητῶν ποὺ θὰ διάβαζαν μαζὶ γιὰ τὸ ἴδιο διαγώνισμα (τέστ), ποτὲ δὲν θὰ ἔβλεπες ἕναν νὰ διαβάζει καὶ τοὺς ὑπόλοιπους νὰ ἀκροῶνται.
14 Ἀνάλογα ἔπραξε ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τό 1956 μὲ τὴν αὐστηρὴ Συνοδικὴ Ἑγκύκλιο (ἀρ. Πρωτ. 1353) ὑπὲρ τῆς μυστικῆς ἀναγνώσεως τῶν Εὐχῶν τῆς θείας Λειτουργίας. Καὶ ἡ ὁποῖα Ἐγκύκλιος ὑπῆρχεν στὶς πρώτες σελίδες Ἱερατικῶν, μέχρι καὶ στὸ Ἱερατικὸν τοῦ 2000 τῆς Ἀ.Δ..
15 Μητροπολίτης Μόρφου Νεόφυτος· «Δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ τοῦ Ἱεροῦ Κιβωρίου ἐκρέμαντο βῆλα, δηλ. ὑφασμάτινες κουρτίνες. Καὶ τοῦτο γιὰ νὰ μὴν βλέπουν τὰ τελούμενα ἀπὸ τὸν λειτουργοῦντα Ἱερέα ἢ Ἀρχιερέα, ὅπου ὑπῆρχε, οἱ παριστάμενοι, οὔτε αὐτοὶ νὰ βλέπουν τοὺς ἄλλους καὶ νὰ περισπῶνται. [...] Ἡ Θεία Λειτουργία λοιπόν, σύμφωνα μὲ αὐτά, πρέπει νὰ τελεῖται μυστικῶς καὶ ἱεροκρυφίως», immorfou.org.cy (8/2/2022).
16 https://orthodoxartsjournal.org/ciboria-and-tabernacles-a-short-history/ (11/11/22).
17 https://orthodoxartsjournal.org/ciboria-and-tabernacles-a-short-history/ (11/11/22).
18 Ποιοῦντος τοῦ Διακόνου τὴν Εὐχήν, ὁ Ἱερεὺς ἐπεύχεται τὴν Εὐχήν, [PDF], [PDF], 30/10/ 2022.
19 [...] : Οἱ ἀγκύλες εἶναι δικές μας ἐπεξηγήσεις.
20 Ὁ ΙΘʹ Κανὼν τῆς Συνόδου τῆς Λαοδικείας (364), καὶ ἡ ἀνάγνωσις τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν, [PDF], [PDF], 3/4/2022.
21 Ἁγίου Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Θὰ σᾶς πῶ... (Ἠχογραφημένες διηγήσεις τοῦ ἁγίου γιὰ τὴν ζωή του), Ἱ. Γυναικεῖον Ἡσυχαστήριον Ἡ Μεταμόρφωσις τοῦ Σωτῆρος, Μήλεσι 2015, σσ. 470-472.
22 Διάταξις τῆς Θείας Λειτουργίας 1334, Ἁγίου Φιλοθέου, V.480 [ΔΘΛ], [PDF], [PDF], πρόχειρον, 23/11/2020.
23 Γιατὶ κοιτάζει τὸν ἱερέα γιὰ νὰ καταλάβει ὅτι τελείωσε ὁ ἱερεὺς τὴν Εὐχήν; Διότι δὲν τὴν ἀκούει, λέγονται μυστικῶς οἱ Μυστικὲς Εὐχές.
24 Ὁ ΙΘʹ Κανὼν τῆς Συνόδου τῆς Λαοδικείας (364), καὶ ἡ ἀνάγνωσις τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν, [PDF], [PDF], 3/4/2022.
25 Πῶς ἐτέλεσε ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τὴν «θείαν Εὐχαριστίαν» εἰς τὸν Μυστικὸν Δείπνον, μυστικῶς ἢ εἰς ἐπήκοον;, [PDF], [PDF], 2/12/2020.
26 Εὐχή διά Προσφωνήσεως (Διακονικά), [PDF], [PDF], 5/12/2022.
27 ἐν ταῖς ἐκκλησίαις, σήμερον.
28 Ἡ Θεία Λειτουργία, ἔκδ. 4η, ἐγκρίσει τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, Τρίπολη 1892.
29 Αἱ Θεῖαι Λειτουργίαι, ἐκ τοῦ Πατρ. Τυπογραφείου, Κων/πολη 1875.
30 Ἱεροτελεστικόν Τεῦχος, ἠρμηνευμένον ὑπὸ ἀρχιμ. Ἱερωνύμου Βογιατσῆ, 3η ἔκδ., Πάτρα 1888.
31 Ἡ Θεία Λειτουργία, ἔκδ. 4η, ἐγκρίσει τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, Τρίπολη 1892.
32 «Ὁ πρῶτος Ἱερεὺς εὐλογήσας τὸν ἅγιον Ἄρτον... καὶ τὸ ὑπόλοιπον τῆς Εὐχῆς μυστικῶς ἀναγνοὺς, θυμιῶν ἐκφωνεῖ. Ἐξαιρέτως...».
33 Τὸ ἐναλλὰξ χρησιμοποιεῖται στὸν Πίνακα λίγο χαλαρά, γιὰ νὰ ὑπονοήσει ὅτι διάφοροι λένε τὶς ἐκφωνήσεις, καὶ ὄχι μὲ ἐπαναλαμβανόμενη σειρά.
34 Ἡ Θεία Λειτουργία ἤτοι Ἱεροτελεστικόν Τεῦχος, ἠρμηνευμένον ὑπὸ ἀρχιμ. Ἱερωνύμου Βογιατσῆ, 6η / 7η ἔκδ., μετὰ προσθηκῶν ὑπὸ Εὐαγγ. Κοφινιώτου, Ἀθήναι 1912 / 1923.
35 Αὐτὸ τὸ Ἱερατικόν τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τοῦ 1951, εἶναι ἴσως ἡ αʹ ἔκδοσις, ἐκτυπωθεῖσα στὴν Ἑλληνικὴ Ἐκδοτικὴ Ἑταιρεῖα, Ἀθῆναι, καὶ ἀντὶ οἰασδήποτε Εἰσαγωγῆς/Προλόγου, ἔχει μόνον τὴν Ἐγκύκλιον 578 (4/2/1950, ἀρ. Πρωτ. 259) τῆς Ἱερᾶς Συνόδου πρὸς τοὺς Ἱεράρχας, διὰ τῆς ὁποίας γνωστοποιεῖ τὴν ἔκδοσιν τοῦ Ἰερατικοῦ τῆς Ἀ.Δ..
36 Αὐτὸ τὸ Ἱερατικόν τῆς Ἀ.Δ. τοῦ 1962, ἀντὶ Εἰσαγωγῆς, ἔχει τὴν Συνοδικὴ Ἐγκύκλιο (9/6/ 1956, ἀρ. Πρωτ. 1353) πρὸς τοὺς Σεβ. Ἱεράρχας ὅπως αὐστηρῶς διατάξουν τοὺς Κληρικοὺς νὰ ἀναγινώσκουν τὶς Εὐχὲς μυστικῶς καὶ οὐχὶ εἰς ἐπήκοον τοῦ ἐκκλησιάσματος.
37 Ὁμοίως μὲ τὸ Ἱερατικόν τῆς Ἀ.Δ. τοῦ 1951. Βλ. ὑποσ. 35.
38 Ὁμοίως μὲ τὸ Ἱερατικόν τῆς Ἀ.Δ. τοῦ 1951. Βλ. ὑποσ. 35.
39 Ὁμοίως μὲ τὸ Ἱερατικόν τῆς Ἀ.Δ. τοῦ 1951. Βλ. ὑποσ. 35.
40 Ὁμοίως μὲ τοῦ 1962 ἔχει τὴν Συνοδικὴ Ἐγκύκλιο (9/6/1956, ἀρ. Πρωτ. 1353), βλ. ἀνωτ.
41 Ὁμοίως μὲ τοῦ 1962 ἔχει τὴν Συνοδικὴ Ἐγκύκλιο (9/6/1956, ἀρ. Πρωτ. 1353), βλ. ἀνωτ.
42 Γιὰ πρώτη φορὰ σὲ Συλλείτουργο, κατανέμονται Εὐχὲς (ὄχι μόνον Ἐκφωνήσεις) μεταξὺ τῶν συλλειτουργούντων Ἱερέων, βλ. σελ. 26 παρακάτω.
43 Δὲν ἐπεξηγεῖται, μετὰ μικροφώνου, ἢ ἄνευ μικροφώνου (ὅπως εἴμασταν γιὰ 1900+ χρόνια ἄνευ ἠλεκτρικοῦ ῥεύματος).
44 Βλ. σελ. 27 παρακάτω. Λέγει καθ’ ἑαυτὸν δηλ. μυστικῶς ὡς πρὸς τρίτους. Τὸ καθ’ ἑαυτὸν εἶναι ἡ ἀρχαῖα σωστὴ τάξις. Ὅμως στὴν ἀρχὴ στὶς Εὐχὲς τῶν Ἀντιφώνων λέγει· ἀπαγγέλονται [οἱ ἐφ’ ἑξῆς Εὐχὲς] ὑπὸ τοῦ πρώτου τῇ τάξει Ἱερέως εἰς ἐπήκοον τῶν συλλειτουργῶν αὐτοῦ.
45 Πατριαρχικῶν Ἐγγράφων, τόμος 3ος, Τὰ ἐν τοῖς κώδιξι τοῦ Πατριαρχικοῦ Ἀρχειοφυλακίου σωζόμενα ἐπίσημα ἐκκλησιαστικὰ ἔγγραφα..., ἀρχιμ. Καλλινίκου Δεληκάνη Ἀρχειοφύλακος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου, Κωνσταντινούπολη 1905, σ. 36 κ.ἑ.
46 Τὰς ὁποῖας προφανῶς ἐγνώριζαν ἀπ’ ἔξω, ἀπὸ μνήμης (ἢ καί τινες θὰ εἶχον ἴδιαν φυλλάδα ἢ σημειώσεις). Ἔξω τοῦ Βήματος.
47 Φαίνεται ξεκάθαρα ἡ ἀρμονικὴ ταυτόχρονη παραλληλία ἱεροψάλτου-ἱερέως, ἤτοι ὁ ἱεροψάλτης ψάλλει εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ, ἐνῶ ταυτόχρονα ὁ ἱερεὺς ἔνδον τοῦ ἱεροῦ βήματος ἀναγινώσκει μυστικῶς τὶς Μυστικὲς Εὐχές, ἤτοι οὐχὶ εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ.
48 Ἄρα καὶ τὶς Εὐχὲς καθ’ ἑαυτόν (μυστικῶς), ὅπως (ταυτόχρονα) καὶ ὁ ἱερεύς τὴν Εὐχήν.
49 Ἤτοι, ξεχωριστὰ καὶ μυστικῶς ἕκαστος. Προφανῶς ἐγνώριζαν καὶ τὶς Εὐχὲς ἀπ’ ἔξω ἢ εἶχον μικρὰ τινὰ σημειωματάρια.
50 Οἱ ψάλται ψάλλουσιν τὰ Ἀντίφωνα, ὄχι ὁ λαός.
51 Ἤτοι, καὶ ὁ Πατριάρχης καὶ οἱ Ἀρχιερεῖς καὶ οἱ ἱερεῖς ξεχωριστά καὶ μυστικῶς ἕκαστος, ὡς καὶ ἀνωτέρω φ. 14β· «Τὸ δὲ αὐτὸ τοῦτο ποιοῦσι καὶ οἱ Ἀρχιερεῖς ἐν ᾧ ἵστανται τόπῳ».
52 Παρατήρησε ὅτι στὴν Εὐχὴ τῆς Εἰσόδου ἡ ἐκφώνησις «Ὅτι πρέπει Σοι...» δὲν ἔχει «ἐκφώνως», ἄρα εἶναι μυστικῶς. Βλέπε καὶ παρακάτω Εὐχὴ τοῦ Τρισαγίου, φ. 18-18β.
53 Μυστικῶς διευκρινίζει τὴν ἐκφώνησιν (καὶ φυσικὰ λείπει τὸ ἐκφώνως), ἐνὼ στὴν Εὐχὴ τῆς Εἰσόδου δὲν τὸ διευκρίνισε, ἀλλὰ ὑποννοεῖται ἀπὸ τὴν καὶ ἐκεῖ ἔλλειψη τοῦ ἐκφώνως.
54 Τὴν Εὐχὴ τὴν λένε καὶ πάντες οἱ ἀρχιερεῖς καὶ οἱ πρεσβύτεροι (ἐπισημαίνεται στὸ περιθώριο).
55 Φαίνεται ξεκάθαρα ἡ ἀρμονικὴ ταυτόχρονη παραλληλία ἱεροψάλτου-ἱεροδιακόνου καὶ Πατριάρχου (ἢ ἱερέως). Οἱ μὲν πρώτοι ἔξω τὰ ψαλλόμενα καὶ τὶς Αἰτήσεις εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ, ὁ δὲ Πατριάρχης (ἢ ὁ ἱερέας) ἔνδον τοῦ Βήματος μυστικῶς τὰς Μυστικὰς Εὐχάς.
56 [PG 33, 1109A].
57 https://analogion.gr/typikon/liturgy-articles .
58 https://independent.academia.edu/ΠΔΠ/Liturgical.
59 Ἔκφρασις τῆς Ἁγίας Σοφίας - Τόμος Βʹ, Εὐγενίου Μ. Ἀντωνιάδου, Ἀθῆναι 1908, σ. 87.
60 Πέραν τῆς ἀπουσίας ἠλεκτρικοῦ ῥεύματος καὶ ἄρα μικροφώνων καὶ μεγαφώνων.
Ιερατικόν Συλλείτουργον - σύγκρισις διατάξεων, Ιερατικών, και σχόλια (ΠΔΠ, 21/12/2022)
