ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ
Θεωρητικές Σημειώσεις
 

Δύο Δυτικόφερτα σημάδια: τὸ ὑφέν καὶ ἡ κορώνα

τοῦ Παναγιώτη Δ. Παπαδημητρίου

 

Εἶπε ὁ Κ. Α. Ψάχος, "Καινοτομίαν οὐδεμίαν εἰσάγομεν (sic), πλὴν μόνον δύο σημείων, ἢτοι τῆς κορώνης () καὶ τῆς ἐνωτικῆς γραμμῆς, τῆς καλουμένης ὑφέν (), ὡς απαραιτήτων (sic), τοῦ μὲν πρῶτου, διὰ τὴν κατὰ βούλησιν διάρκειαν τοῦ χρόνου τοῦ χαρακτῆρος ἐφ' οὗ τίθεται, τοῦ δὲ ἄλλου, διὰ τὴν ἄνευ διακοπῆς τῆς φωνῆς ἐπέκτασιν τοῦ αὐτοῦ φωνήεντος εἰς τὸν χρόνον τοῦ παρακάτω χαρακτῆρος μεθ' οὗ συνδέεται ὁ προηγούμενος", [ΨΑΧ, σ. ιδ'].

"ἐν τῇ Ἐκκλησιαστικῇ Μουσικῇ τοιαῦται τοναὶ δὲν ὑπάρχουσιν, ἀπαντῶσιν ὅμως ἐν τῇ Εὐρωπαϊκῇ Μουσικῇ, καθόσον ἐν αὐτῇ ὑπάρχει σημεῖον χρονοτριβῆς () τὸ ὁποῖον τιθέμενον ἐπὶ τινος χαρακτῆρος δηλοῖ ὅτι ὁ ᾄδων [Α: καὶ ὄχι ὁ ψάλλων] ὁρίζει κατ' ἀρέσκειαν τὴν διάρκειαν τοῦ ἐφ' οὗ τίθεται φθόγγου... Ἡ διάρκεια τοῦ φθόγγου ἢ τῆς παύσεως ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς διαθέσεως τοῦ ᾄδοντος (!) καὶ τοῦ χαρακτῆρος τοῦ μουσικοῦ τεμαχίου", [ΚΥΡ, σ. 7].

Τὸ ἀδιαμφισβήτητο πάντως εἶναι ὅτι τὰ δύο αὐτὰ κατορθώματα τοῦ Ψάχου (καὶ ἰδίως ἡ κορώνα) εἰσήγαγον νεωτερισμοὺς ἀνεπίτρεπτους εἰς τὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας μας, ὥστε νὰ παρακτρέπονται μερικοὶ τῶν Ψαλτῶν εἰς μέλη ἐξωτερικά.

Ἄς δοῦμε ὅμως ἀναλυτικὰ αὐτὰ τὰ δύο κατορθώματα τοῦ Ψάχου στὴν Ἐκκλησιαστικὴ Μουσική μας.

 

A. Tὸ ὑφέν

Λέει ὁ Ψάχος γιὰ νὰ στηρίξει τὴν καινοτομία του: ὅτι τὸ ὑφὲν χρειάζεται "διὰ τὴν ἄνευ διακοπῆς τῆς φωνῆς ἐπέκτασιν τοῦ αὐτοῦ φωνήεντος εἰς τὸν χρόνον τοῦ παρακάτω χαρακτῆρος μεθ' οὗ συνδέεται ὁ προηγούμενος".

Γιὰ νὰ δοῦμε ὅμως πῶς χρησιμοποιεῖται ἀπὸ τοὺς νεώτερους τὸ ὑφέν, καὶ πῶς οἱ παλαιότεροι ἔγραφαν τὶς ἴδιες (ἢ παρόμοιες) γραμμὲς χωρὶς τὸ ὑφέν:

 

Παλαιοί

 Σύγχρονοι

[ΧΟΥΡΜ (1825), σ. 8]

[ΚΑΡ, σ. 66]

[ΧΟΥΡΜ (1825), σ. 5]

[Χ''ΑΘ, σ. 232]

[ΧΑΤΖ-Σ78, σ. 151]

[ΠΕΤ-Ε, σ. 266]

[ΙΩΑΝ, σ. 189]

[ΧΟΥΡΜ (1825), σ. 5]

[ΣΙΜ-Ψ, σ. 206]

 

Βλέπουμε λοιπόν, κατ' ἀρχὴν ὅτι ἡ χρησιμοποίησις τοῦ ὑφὲν εἶναι καινοτομία (ὡς εἴπαμε εἰσαχθείσης παρὰ τοῦ Κ. Α. Ψάχου), καθότι τὶς ἴδιες γραμμὲς οἱ παλαιοὶ τὶς ἔγραφαν χωρὶς τὸ ὑφέν, τὸ ὁποῖο (ὑφέν) ὡς ἐκ τούτου εἶναι ἄχρηστο.

Εἶναι παρήγορο πάντως τὸ γεγονός ὅτι δὲν χρησιμοποιεῖται τὸ ὑφὲν ἀπὸ ὅλους.

Ἀφ' ἑτέρου νὰ σημειώσουμε πῶς ὅσοι χρησιμοποιοῦν τὸ ὑφὲν ὡς ἀνωτέρω, διαπράττουν καὶ ὀρθογραφικὸ λάθος, καθότι λέει ὁ Χρύσανθος [ΧΡΥΣ1, σ. 61]:

«τὰ δὲ Κεντήματα θέλουσι νὰ συνέχηται ἡ φωνή, καὶ νὰ μὴ χωρίζηται ὁ φθόγγος αὐτῶν οὔτε ἀπὸ τοῦ ἠγουμένου, οὔτε ἀπὸ τοῦ ἑπομένου» (στὴν κατάβαση ἀντίστοιχα εἶναι ἡ ὐπορροή, σ. 62).

Νὰ ποῦμε ἐπίσης καὶ τοῦτο· ὅτι ὁ Ψάχος μᾶς ἔφερε τὸ ὑφὲν «διὰ τὴν ἄνευ διακοπῆς τῆς φωνῆς ἐπέκτασιν τοῦ αὐτοῦ φωνήεντος...» (νομίζουμε ὅτι τὸ εἰσήγαγε ὁ Ψάχος προκειμένου νὰ διευκολυνθεῖ στὸ ...ἔργο του τῆς εἰσαγωγῆς στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ τοῦ ἐξωτερικοῦ ρυθμοῦ). Παρὰ ταῦτα ὀρισμένοι τὸ χρησιμοποιοῦν ἐπίσης καὶ γιὰ νὰ ἐνώσουν διαφορετικὲς συλλαβές! Εἶμαι τῆς γνώμης, ὅτι μιὰ χαρὰ ἔγραφαν ὅλοι οἱ κλασσικοὶ μελοποιοὶ πρὸ τοῦ Ψάχου χωρὶς τὸ ὑφέν. Ἂς μὴν ἐπιβαρύνουμε καὶ ἄλλο τὴν παρασημαντικὴ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς (γιὰ τὴν Ἐξωτερικὴ δὲν μὲ ἐνδιαφέρει, ἂς κάνουν ὅτι θέλουν).

 

Β. Ἡ Κορώνα

Καὶ ἐρχόμαστε στὴν κορώνα. Ὅλοι οἱ κλασσικοὶ μελοποιοὶ πρὸ τοῦ Ψάχου μελοποιούσαν χωρὶς τὴν κορώνα, πρὸς τὶ λοιπὸν ἡ εἰσαγωγὴ τῆς κορώνας παρὰ τοῦ Ψάχου καὶ μάλιστα στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική; Καὶ πάλιν λέω, ὅτι γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ ἂς κάνουν ὅτι θέλουν.

Λέει ὁ Ψάχος γιὰ τὴν εἰσαγωγὴ τῆς κορώνας, ὅτι εἰσάγεται «διὰ τὴν κατὰ βούλησιν (sic) διάρκειαν τοῦ χρόνου τοῦ χαρακτῆρος ἐφ' οὗ τίθεται».

Καὶ ἐπεξηγεῖ ὁ Ἀγαθάγγελος Κυριαζίδης:

«ἐν τῇ Ἐκκλησιαστικῇ Μουσικῇ τοιαῦται τοναὶ δὲν ὑπάρχουσιν, ἀπαντῶσιν ὅμως ἐν τῇ Εὐρωπαϊκῇ Μουσικῇ, καθόσον ἐν αὐτῇ ὑπάρχει σημεῖον χρονοτριβῆς () τὸ ὁποῖον τιθέμενον ἐπὶ τινος χαρακτῆρος δηλοῖ ὅτι ὁ ᾄδων [Α: πρόσεχε! ὄχι ὁ ψάλλων, ἀλλ' ὅ ᾄδων...] ὁρίζει κατ' ἀρέσκειαν τὴν διάρκειαν τοῦ ἐφ' οὗ τίθεται φθόγγου... Ἡ διάρκεια τοῦ φθόγγου ἢ τῆς παύσεως ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς διαθέσεως τοῦ ᾄδοντος (!) καὶ τοῦ χαρακτῆρος τοῦ μουσικοῦ τεμαχίου», [ΚΥΡ, σ. 7].

Καὶ ἀναλύει ἔτι περαιτέρω ὁ Ἀθ. Καραμάνης [ΚΑΡ2]:

ὅτι ἡ κορώνα «ἐπιτρέπει εἰς τὸν ψάλλοντα νὰ κρατήσῃ τὴν φωνήν του τόσον, ὅσον ἡ καλλιτεχνική του πυξὶς τῷ ὑπαγορεύει».

Ἐμεῖς θεωροῦμε ἀπαράδεκτη τὴν χρήση τῆς κορώνας στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ καθότι εἰσαγάγει -ἀνεπιτρέπτως- ἐξωτερικὸ μέλος στὴν Θεία Λατρεία. Ἄς μὴ δίνουμε κιόλας μόνοι μας τροφὴ στοὺς ...ἐκσυγχρονιστὲς κληρικοὺς ποὺ θέλουν νὰ ἀποβάλλουν τὴν βυζαντινὴ μουσικὴ καὶ νὰ τὴν ἀντικαταστήσουν μὲ ἀρμόνια καὶ εὐρωπαΐζουσες γυναικείες χορωδίες...

 

*     *     *

Ἀναφορές

  1. [ΧΡΥΣ1] Χρυσάνθου Ἀρχιεπ. Διρραχίου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Θεωρητικὸν Μέγα τῆς Μουσικῆς, Τεργέστη 1832 (ἀνατύπ. ἐκδ. Κουλτούρα) - ὁ Πελοπίδας ποὺ ἀνέλαβε τὴν ἐκτύπωση τοῦ Μεγάλου Θεωρητικοῦ ἀναφέρει ὅτι τὸ ἔλαβε πρὸ δώδεκα ἐτῶν· ὁ κ. Ἐμμανουὴλ Στ. Γιαννόπουλος ἀναφέρει ὅτι τὸ θεωρητικὸν αὐτὸ φαίνεται νὰ ἦταν ἔτοιμο λίγο πρὶν τὸ 1816.

  2. [ΨΑΧ] Κ. Α. Ψάχου, Ἡ Λειτουργία, 1909.

  3. [ΚΥΡ] Ἀγαθαγγέλου Κυριαζίδου, Ὁ Ρυθμογράφος ἤτοι ὁ Χρόνος, τὸ Μέτρον καὶ ὁ Ρυθμός ἐν τῇ Καθόλου Μουσικῇ καὶ τῇ Ποιητικῇ μετὰ Παραρτήματος Ἀσματικοῦ, Κωνσταντινούπολις 1909.

  4. [ΧΟΥΡΜ] Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, Εἰρμολόγιον Πέτρου Πελοποννησίου καὶ Πέτρου Πρωτοψάλτου τοῦ Βυζαντίου (1825), ἀνατύπ. Κουλτούρα.

  5. [ΚΑΡ] Ἀθανασίου Καραμάνη, Νέα Μουσικὴ Συλλογή, Τόμος Β' Θεία Λειτουργία, 1955, 1990.

  6. [ΚΑΡ2] Ἀθανασίου Καραμάνη, Νέα Μουσικὴ Συλλογή, Τόμος Α' Ὄρθρος, 2000.

  7. [ΧΑΤΖ-Σ78] Μανόλης Κ. Χατζηγιακουμῆς, Σύμμεικτα Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς 7&8 Λειτουργικά, Ἀθήνα 2003.

  8. [ΠΕΤ-Ε] Ἀθανασίου Πέττα, Ὁ Μέγας Πανηγυρικὸς Ἑσπερινός, Ἀθῆναι 1994.

  9. [ΣΙΜ-Ψ] Ψαλτήριον Τερπνόν, ἐκδ. Ἱερᾶς Μονῆς Σίμωνος Πέτρας, Ἅγιος Ὅρος 2001.

  10. [Χ''ΑΘ] Μιχ. Χατζηαθανασίου, Μουσικὴ Ζωοδόχος Πηγή, ἐκδ. Μιχ. Ἰ. Πολυχρονάκης, 1975.

  11. [ΙΩΑΝ] Δημητρίου Ἰωαννίδη, Ἡ Θεωρία τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς στὴν Πράξη, Ἀθῆναι 2005.

 

*     *     *

Ἀρχικό: 11/10/2006
Τρέχουσα (πρόχειρη) ἔκδοση 0.9: 14/02/2010
ἀποθηκευμένες ἐκδόσεις (pdf): 0.9
panayiotis@analogion.net

 

υφεν κορωνα ψάχος παρασημαντική ευρωπαϊκή μουσική. βυζαντινή μουσική μέτρα πόδες αρχαία ελληνική μουσική.