ΑΝΑΛΟΓΙΟΝ

Απορίες μου σχετικά με κριτική μεταρρύθμισης σημειογραφίας από Χρύσανθο και γενικότερα βυζαντινής μ. από δυτικούς και διαφωνούντες βυζαντινούς.

Σας παραθέτω παρακάτω απορίες μου σχετικά με την κριτική της μεταρρύθμισης του Χρύσανθου στην βυζαντινή σημειογραφία της βυζαντινής μουσικής αλλά και της βυζαντινής γενικότερα, τόσο από τους δυτικούς όσο και από διαφωνούντες βυζαντινολόγους, που βρήκα στο βιβλίο της Καίτης Ρωμανού «Έντεχνη Ελληνική Μουσική στους Νεότερους Χρόνους» και θα σας ήμουν ευγνώμων, αν μπορούσατε να μου δώσετε μερικές εξηγήσεις, ο καθένας σας στο σημείο που κατέχει:

1. (σελ. 35) Από τον Χρύσανθο …. αναγωγή σε πέντε ή έξι κανόνες των αμέτρητων περιπτώσεων συνθέσεων των εν χρήσει νευμάτων. Τι σημαίνει; Ποιοι είναι οι 5 ή 6 κανόνες;

2. (σελ. 36) Το Αναστασιματάριον που έθεσαν σε κυκλοφορία το 1820 ο Πέτρος Εφέσιος και ο Σεραφείμ Χριστοδούλου, προηγήθηκε χρονικά της συγγραφής από τον Χρύσανθο του βιβλίου «Εισαγωγή εις το Θεωρητικόν και Πρακτικόν της Εκκλησιαστικής Μουσικής»;

3. (σελ. 35-36) «Είναι όμως γνωστό ότι τα πρώτα αντίτυπα της «Εισαγωγής» του Χρύσανθου που, λογοκρίθημένα, αποσύρθηκαν από την κυκλοφορία, περιελάμβαναν έναν πρόλογο υπογεγραμμένο από τον Θάμυρη». Τι γινόταν εκεί; Λογοκρισία;

4. (σελ. 43) «Δεδομένης της ασάφειας που υπάρχει στα όρια μεταξύ δυτικής επιρροής και δυτικής εκκλησιαστικής προπαγάνδας και στην καχυποψία που γεννά κάθε πληροφορία σχετική, και κάθε ερμηνεία της (από ιστορικούς), τα σκοτεινότερα σημεία στο θέμα της επιρροής του δυτικού διαφωτισμού στην ελληνική εκκλησία, και ειδικότερα στη ζωή και το έργο του Χρύσανθου, σχετίζονται με την πολιτική των εκάστοτε πατριαρχών της Κωνσταντινούπολης στη συγκεκριμένη εποχή, με τους ξένους που την επηρέασαν, με τις παρατάξεις που συγκροτήθηκαν και με τους εκπροσώπους των». Δηλαδή τι έγινε;

5. (σελ. 119-120) «… ο Μπουργκώ-Ντυκουντραί θέτει ζητήματα που θα αποτελέσουν κρίσιμα θέματα της μελέτης της ελληνικής μουσικής: τη σχέση της τροπικής δομής των ελληνικών μελωδιών με τους αρχαίους τρόπους και τους βυζαντινούς ήχους, επομένως την κοινότητα της αρχαίας ελληνικής, της βυζαντινής και της δημοτικής μουσικής. Αναγνωρίζει πως οι τρόποι όπως έχουν διατηρηθεί στο εκκλησιαστικό μέλος της δυτικής μουσικής, στερημένοι σήμερα του ρυθμού τους και του πρωτόγονού τους χαρακτήρα, μοιάζουν με μούμιες, αν τους συγκρίνουμε με τις ζωντανές μελωδίες της Ανατολής, και πως η δυτική μουσική μπορεί να ευνοηθεί από τη γνωριμία με την εύπλαστη και ρυθμικά ευαίσθητη ανατολίτικη μουσική, όπως και η ανατολίτικη από την υιοθέτηση της δυτικής αρμονίας (στη συλλογή του όλες οι μελωδίες είναι εναρμονισμένες).» Έτσι είναι;

6. (σελ. 122) «Γνωστό στους δυτικούς μουσικολόγους έγινε το έργο του Ιωάννη Τζέτζη Uber die altgriechische Music in de griechischen Kirche (Μόναχο 1874). Ο Τζέτζης, όταν επέστρεψε στην Αθήνα δημοσίευσε το δοκίμιο “Περί της κατά το Μεσαίωνα μουσικής της Ελληνικής Εκκλησίας” (Αθήνα 1882), όπου, επηρεασμένος από κριτικές Δυτικών, ανασκεύαζε απόψεις του γερμανικού συγγράματος και υποστήριζε πως η σύγχρονη εκκλησιαστική μουσική είναι τούρκικος “αμανές”, ευτελής, και ακατάλληλη για την λατρεία. Επανέλεβε επίσης την συχνά διατυπωμένη στη Δύση άποψη ότι οι ήχοι του εναρμόνιου και του χρωματικού γένους είναι ανατολίτικης επιρροής, και μόνο οι ήχοι του διατονικού γένους είναι βυζαντινοί, υποστηρίζοντας έτσι την άποψη πως μόνο η δυτική μουσική – και όχι η νεοελληνική – κληρονόμησε την αρχαία ελληνική και τη βυζαντινή μουσική». Έτσι είναι;

7. (σελ. 122) «Από τους διαπρεπείς δυτικούς μουσικολόγους που έρχονται σε επαφή με μέλη του Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου Κωνσταντινούπολης, ο Γάλλος J. B. Thibaut εξελέγη επίτιμο μέλος το 1899 και δώρισε στο σύλλογο όλες του τις δημοσιεύσεις. Γνωρίζοντας το έργο του Τιμπώ, οι Έλληνες μουσικοί, έκπληκτοι, έρχονται αντιμέτωποι με την αντίληψη πως όλη η παράδοση των εξηγήσεων διαγράφεται ως …. αντιεπιστημονική από τους Δυτικούς. Κατά τους Έλληνες μουσικούς, τα σημάδια των χειρογράφων πριν από τον 17ο αιώνα, που ονομάζονταν μεγάλες αποστάσεις, σήμαιναν μελωδικές φόρμουλες, οι οποίες τα επόμενα χρόνια αναλύθηκαν (“εξηγήθηκαν”) με διαστηματικά σημάδια, έως την τελική ανάλυσή τους από τον Χρύσανθο που κατάργησε τα περιττά πλέον σημάδια. Κατά τον Τιμπώ και άλλους Δυτικούς, οι εξηγήσεις και η Μεταρρύθμιση του Χρύσανθου συσκότισαν και παρεμπόδισαν την μελέτη των Βυζαντινών μουσικών χειρογράφων». Αυτό συνέβη πράγματι;

8. (σ. 123) «Η συνεργασία Ελλήνων και Δυτικών θα διακοπεί με τους διαδοχικούς πολέμους που αρχίζουν από το 1912. Ούτως ή άλλως, η συνεννόηση είναι δύσκολη μεταξύ όσων βιώνουν μια παράδοση και εκείνων που έξω από την παρατηρούν, και οι προκαταλήψεις, βαθιά θεμελιωμένες και από τις δύο πλευρές, Οι δυτικοί μουσικολόγοι “ανακαλύπτουν” αυτονόητα για τους μετόχους της παραδόσεως, και οι Έλληνες αγνοούν αυτονόητες προϋποθέσεις της δυτικής μεθοδολογίας. Πυρήνας των διαφωνιών και παρεξηγήσεων είναι η αξιολόγηση της μουσικής στη διάρκεια των αιώνων, και η ορολογία των χρονικών περιόδων. Οι Δυτικοί θεωρούν τους μεταβυζαντινούς χρόνους, παρακμιακούς, ενώ οι Έλληνες αποκαλούν “αρχαία γραφή” αυτήν όλων των χειρογράφων προ της Μεταρρύθμισης. Οι Έλληνες εμπιστεύονται τις πρόσφατες ελληνικές πηγές, ενώ οι Δυτικοί, μόνο τις μεσαιωνικές ελληνικές και τις πρόσφατες δυτικές μελέτες….» Έτσι είναι;

9. (σελ. 127-128) «Για τα θέματα της εκκλησιαστικής μουσικής, ο Ψάχος ασκεί διμέτωπο αγώνα, μέσω του περιοδικού Φόρμιγξ και εναντίον όσων υποστηρίζουν πως η ελληνική μουσική πρέπει να εξελιχθεί εναρμονιζόμενη και εναντίον όσων με προσωπικές επεμβάσεις αλλοιώνουν το μονοφωνικό μέλος, Μεταφέρει τον εκδηλωμένο ήδη στους μουσικού του πατριαρχείου προβληματισμό για την προστασία της καθαρής εθνικής μουσικής. Η “καθαρότητα” – η οποία νοείται ως ταυτόσημη με την “ελληνικότητα” – αναζητείται με κριτήρια τα οποία είναι κυρίως αποφατικά: για να είναι ελληνική, η μουσική δεν πρέπει να έχει ξένες επιρροές. Κατά συνέπεια, η έννοια της καθαρότητας ταυτίζεται με αυτήν της αρχαιότητας και η αναζήτησή της προϋποθέτει την ιστορική έρευνα. Ο κύκλος των μουσικών που παρουσιάζονται ως συντηρητικοί υιοθετούν την σύγχρονη ευρωπαϊκή αντιμετώπιση του προβλήματος. Με τις ενέργειές τους η παραδοσιακή μουσική παύει να λειτουργεί ως τέχνη υπό εξέλιξη, και γίνεται αντικείμενο έρευνας και προστασίας». Για να ανταγωνιστεί η μονόφωνη εκκλησιαστική μουσική την εναρμονισμένη, που έλκει πολυπληθή εκκλησιάσματα στις πόλεις, χρειάζεται να γίνουν ενέργειες ώστε να υπάρξει συστηματική και ομοιόμορφη εκπαίδευση των ψαλτών. Στην Κωνσταντινούπολη το 1881 ο πατριάρχης Ιωακείμ Γ’ είχε συστήσει επιτροπή στην οποία ανέθεσε να απαλλάξει την εκκλησιαστική μουσική “παντός ξενισμού και πάσης αυθαιρεσίας”…..Μέρος των εργασιών τους ήταν ο καθαρισμός των διαστημάτων της εκκλησιαστικής μουσικής και η κατασκευή οργάνου που να τα αποδίδει, γιατί η κληρονομημένη διαστηματική ευαισθησία κινδύνευε να αλλοιωθεί από την εξάπλωση του πιάνου και του ίσου συγκερασμού, δεδομένης μάλιστα της αντικατάστασης της βιωματικής και πολύχρονης μάθησης από την ταχεία και ορθολογιστική που είχε επιφέρει η μεταρρύθμιση του Χρυσάνθου». Μέχρι σήμερα δεν έχει επικρατήσει πουθενά στην βυζαντινή η εναρμόνιση; Τι συνέπειες θα είχε η εναρμόνιση; Μήπως έχουν δίκιο οι Δυτικοί στο ότι η παραδοσιακή μουσική είναι απλά αντικείμενο έρευνας και προστασίας και δεν πρέπει να εξελίσσεται; Έχει χαθεί τίποτα στη βυζαντινή μουσική με την μεταρρύθμιση του Χρύσανθου;

10. (σελ. 128) « Τα διαστήματα… οι μαθηματικές σχέσεις τους αποδόθηκαν από τον μαθηματικό Ανδρέα Σπαθάρη, ο οποίος εξέφρασε τον θαυμασμό του για το γεγονός ότι όποτε μετακινούσε κρυφά τα σημάδια πάνω στη χορδή έστω και κατ’ ελάχιστα, για να δοκιμάσει την ευαισθησία των μουσικών, αυτοί το αντιλαμβάνονταν αμέσως». Πως το κατάφερναν; Είναι δυνατόν αυτό;

11. (σελ. 128) «Η διατήρηση στην αίσθηση, των διαστημάτων της ελληνικής μουσικής είναι ένα θέμα που διαπραγματεύονται σε μεγάλη έκταση οι μουσικοί της εποχής. Στις περιπτώσεις που συζητιέται από κοινού από ανθρώπους δυτικής και ανατολικής μουσικής παιδείας, γίνεται εμφανής η μεγάλη διάσταση στην σύλληψη του προβλήματος: για τους δεύτερους η πλούσια διαστηματική κλίμακα είναι βιωμένη μουσική ευαισθησία, την οποία καλούνται να εκφράσουν θεωρητικά. Για τους πρώτους είναι ανύπαρκτο πρόβλημα, γέννημα της φαντασίας των εκκλησιαστικών μουσικών, όπως “αποδεικνύει” η αδυναμία τους να καθορίσουν θεωρητικά τα διαστήματα». Ποιοι έχουν δίκιο;

12. (σελ. 128-129) «Ο Σταμάτης Σταματιάδης δημοσίευσε το 1902 σειρά άρθρων στην Εστία όπου υποστήριζε, ακριβώς, ότι οι ψάλτες της εποχής του ψέλνουν στην φυσική κλίμακα (η οποία, κατ’ αυτόν, χρησιμοποιείται στην φωνητική μουσική όλου του πολιτισμένου κόσμου και τα διαστήματά της διαφέρουν ανεπαίσθητα από αυτά του ίσου συγκερασμού) και όχι με τα διαστήματα που όρισε η Επιτροπή του 1881 και πως, συνεπώς, το δήθεν εμπόδιο για την εναρμόνιση της εκκλησιαστικής μουσικής δεν υφίσταται…. Ο Σταματιάδης …. επικαλέσθηκε το επιχείρημα ότι φταίνε οι πολυφωνιστές που υπάρχει αντίδραση στην πολυφωνία, η οποία είναι αδύνατο να μην εισαχθεί στην εκκλησιαστική μουσική γιατί “καλλιέργεια μουσικής σήμερον δεν δύναται να χωριστή από την εναρμόνισιν..”» Ποιος έχει δίκιο;

13. (σελ. 129) «Την λανθασμένη σύνδεση του προβλήματος του συγκερασμού με την δυνατότητα εναρμόνισης της εκκλησιαστική μουσικής την κάνουν και όσοι είναι υπέρ και όσοι είναι κατά της εναρμόνισης. Αγνοούν ότι η πολυφωνία καλλιεργήθηκε στη Δύση επί πέντε ολόκληρους αιώνες, και η αρμονία επί τουλάχιστον δύο (στη διάρκεια των οποίων υιοθετήθηκαν πολλοί άλλοι συγκερασμοί) πριν την υιοθέτηση του ίσου συγκερασμού» Δεν το καταλαβαίνω.

14. (σ. 129-130) Την μέγιστη διάσταση μεταξύ των Ελλήνων μουσικών δυτικής και ανατολικής παιδείας καθρεφτίζουν τα πρακτικά και άλλες περιγραφές της συνεδρίασης μελών του Εκκλησιαστικού Μουσικού Συλλόγου Κωνσταντινούπολης και του διευθυντή του Ωδείου Αθηνών Γεωργίου Νάζου, που έγινε στις 25 Ιουλίου 1903, με εντολή του Ιωακείμ Γ’ και μετά από αίτημα του μητροπολίτη Αθηνών Θεόκλητου, με σκοπό να διαμορφώσει ο Νάζος γνώμη περί της βυζαντινής μουσικής “ίνα κατόπιν σκεφθή κατά πόσον είναι δυνατός ο σχηματισμός ιδίου τμήματος διδασκαλίας εν τω Ωδείω Αθηνών” (Ταχυδρόμος Κωνσταντινούπολης, 25 Ιουλίου 1903). Οι περιγραφές δείχνουν πως ο Νάζος είχε την ακλόνητη πεποίθηση πως οι γνώσεις όσων ζητούσε τις πληροφορίες ήταν ασφαλώς κατώτερες από τις δικές του. Σε ενημερωτική επιστολή προς τον πατριάρχη, τα μέλη του συλλόγου λένε ρητά πως δεν χρειάζονταν να ταξιδέψει ο Νάζος στην Κωνσταντινούπολη για να λύσει τις απορίες του, πως ο σύλλογος προσπάθησε “όσον ήν εφικτόν, ίνα διαφωτίση αυτόν, το πρώτον ήδη, κατά την ιδίαν ομολογίαν, ερχόμενον εις συνάφειαν με το θέμα τούτο της βυζαντινής μουσικής προς ήν τυγχάνει όλως ξένος” και πως ο Νάζος δεν ενδιαφέρθηκε για τις εργασίες του Συλλόγου “Εφ ώ και κρίνας περιττόν ίνα επιμείνει εις μακροτέρα σύσκεψιν, απήλθε”. Το συμπέρασμα του Νάζου όπως το εκθέτει στον αθηναϊκό τύπο στην επιστροφή του, είναι ότι η εκκλησιαστική μουσική δεν έχει επαρκώς επιστημονικές βάσεις ώστε να συμπεριληφθεί στα τμήματα του ωδείου. Τελικά την οργάνωση και επιχορήγηση του τμήματος βυζαντινής μουσικής του Ωδείου Αθηνών ανέλαβε ο μητροπολίτης Θεόκλητος, και το Ωδείο Αθηνών παρείχε μόνον στέγη» Έτσι έχει το θέμα; Κάπως έτσι κάνει και σήμερα η Εκκλησία της Ελλάδος; Άλλος πληρώνει και άλλος παρέχει στέγη;

15. (σ. 130) «Τον Σεπτέμβριο του 1904 ήρθε από την Κωνσταντινούπολη ο Κωνσταντίνος Ψάχος, ως διευθυντής του τμήματος. Όρισε το πρόγραμμα και την διδακτέα ύλη που αποτελείται από “κλασσικά μόνο μουσικά κείμενα και όλες οι νεώτερες συνθέσεις έχουν αποκλειστεί”, και οργάνωσε τακτικές εκδηλώσεις με τους σπουδαστές του τμήματος, εκκλησιαστικής μουσικής αλλά και δημοτικής στις οποίες συμμετείχαν καθηγητές οργάνων του Ωδείου». Οι ψάλτες σήμερα εκφράζονται εναντίον του Ψάχου επειδή επέβαλε στο πρόγραμμα της βυζαντινής μουσικής στα Ωδεία να μην μπορεί να πάρει κανείς δίπλωμα βυζαντινής μουσικής αν δεν έχει περάσει τις τρείς πρώτες τάξεις του προγράμματος της δυτικής μουσικής δηλαδή Θεωρία Α’, Θεωρία Β’ και Θεωρία Γ’ καθώς και Σολφέζ Α’, Σολφέζ Β’ και Σολφέζ Γ’ (άρθρο 268 του Βασιλικού Διατάγματος της 11ης Νοεμβρίου 1957 ΦΕΚ 229 τ. Α’);

Για να απαντήσει κανείς ΣΟΒΑΡΑ σε όσα ρωτάς, θέλει μελέτη. Εγώ θα απαντήσω πρόχειρα σε λίγα από αυτά, αν και άλλοι είναι πολύ πιο αρμόδιοι από εμένα και με πολύ περισσότερες γνώσεις στα θέματα αυτά (είναι επομένως ευνόητο το τελείως υποκειμενικό της άποψης):

3) Είχε κυκλοφορήσει παλαιότερα ένα βιβλίο με κατάλογο των πρώτων έντυπων μουσικών εκδόσεων βυζαντινής μουσικής, το οποίο περιείχε τον πρόλογο του Θάμυρι στην Εισαγωγή του Χρυσάνθου. Ο πρόλογος απαλείφθηκε μόλις τον διάβασαν οι 3 διδάσκαλοι ως υπερβολικός. Και μάλλον είχαν δίκιο: ο Θάμυρις καταφέρεται με πολύ βαριές εκφράσεις εναντίον της παλαιάς βυζαντινής σημειογραφίας και των παλαιών διδασκάλων. Κι αυτό γιατί οι σπουδαστές μπορεί να παιδεύονταν χρόνια για να μάθουν πολύ λιγότερα απ' όσο μάθαιναν σε μικρή χρονική περίοδο με το νέο σύστημα γραφής. Ανεξάρτητα από τις υπερβολές του, προσωπικά πιστεύω ότι εκφράζει την αγανάκτηση πολλών σπουδαστών, που μόλις είδαν το νέο σύστημα γραφής πραγματικά ανάσαναν... Το παλαιό σύστημα όμως, παρότι δύσκολο (δεν είχε καθορισμένο χρόνο, πολλά σημεία τα ερμήνευε αλλιώς ο ένας δάσκαλος αλλιώς ο άλλος, άλλα πάλι είχαν άλλη χρήση σε ένα μέλος κι άλλη σε άλλο...), είχε δύο πλεονεκτήματα: εφόσον η γραφή ήταν περιγραφική μιας μουσικής γραμμής και δεν πήγαινε φθόγγο - φθόγγο, όπως η σημερινή, ο σπουδαστής διάβαζε μουσικές θέσεις και όχι φθόγγους κι έτσι μάθαινε την ουσία της μουσικής μας που είναι ακριβώς αυτό. Επίσης, η γραφή αυτή δέσμευε, κατά κάποιον τρόπο, το μέλος και δεν ήταν δυνατό να γράψει κάποιος γραμμές εξωεκκλησιαστικές, όσο κι αν το ήθελε. Παρόλ' αυτά, η δυσκολία εκμάθησης ήταν τέτοια (μιλάμε ότι σπούδαζαν για 20 χρόνια και βάλε...), που ήταν πραγματικά θέμα χρόνου η απλούστευση της γραφής, που άρχισε σταδιακά και ολοκληρώθηκε το 1814.

5) Ναι, αυτά έλεγε πάνω κάτω ο Ντυκουντραί. Αν ρωτάς αν είναι όντως έτσι τα πράγματα, δεν νομίζω...

6) Ομοίως

7) Ναι, αυτό αποτελεί την αιώνια διαμάχη μεταξύ Ελλήνων και ξένων μουσικολόγων: κατά πόσο δηλ. οι παλαιές μεγάλες υποστάσεις εξηγούνται πάντα με αργές γραμμές ή συλλαβικά (φθόγγο φθόγγο). Η βυζαντινή παράδοση πάντα υποστήριζε το πρώτο. Επίσης, απ' όσο ξέρω, κάποιοι ξένοι μουσικολόγοι του κινήματος monumenta έχουν πλέον παραδεχθεί, μετά από πολλούς αγώνες του δικού μας κ. Γρηγορίου Στάθη, ότι οι συλλαβικές εξηγήσεις τους στο χρωματικό μέλος δεν ήταν σωστές. Παρόλ' αυτά το ζήτημα δεν είναι ξεκαθαρισμένο, καθώς υπάρχουν και Έλληνες μουσικολόγοι που υποστηρίζουν τη χρήση συλλαβικής εξήγησης σε κάποιες περιόδους της παλαιάς γραφής, γεγονός που ενισχύεται κι από την ύπαρξη "διπλών" κειμένων (σε βυζαντινή και ευρωπαϊκή σημειογραφία). Δεν έχω όμως καθόλου καλή γνώση του θέματος για να πω κάτι πάνω σ' αυτό.

9) Όχι, δεν έχει επικρατήσει μέχρι σήμερα η εναρμόνιση, παρά μόνο στα Επτάνησα, ίσως και κάπου αλλού, τελείως τοπικά όμως. Μετά την απελευθέρωση και μέχρι και τα μέσα (να μην πω τέλη...) του 20 αι. υπήρχε ισχυρό κύμα εναρμονιστών (η γνωστότερη περίπτωση αυτή του Σακελλαρίδη), κάτι όμως που, ευτυχώς, δεν επικράτησε. Η εναρμόνιση θα είχε συνέπεια την καταστροφή της φύσης του βυζαντινού μέλους και τη μετατροπή του σε απλό δυτικό τραγούδι: η μόνη συνοδεία που στέκει στα τόσα φωνητικά ποικίλματα που συναντούμε στους παραδοσιακούς ψάλτες είναι το ισοκράτημα (παρότι κι αυτό δεν υπήρχε πάντα κι ούτε υπάρχει σήμανση ισοκρατημάτων στα κλασσικά βιβλία, ενσωματώθηκε όμως με τον καιρό φυσικώ τω τρόπω στο βυζαντινό μέλος). Αντικείμενο προστασίας σίγουρα είναι η βυζαντινή μουσική, όχι όμως και ότι δεν εξελίσσεται: μεγάλοι ψάλτες, όπως ο Κωνσταντίνος Πρίγγος, ο Θρασύβουλος Στανίτσας, ο Χρύσανθος Θεοδοσόπουλος, ο Αθανάσιος Καραμάνης και άλλοι έχουν συνθέσει μέλη που άφησαν εποχή. Σαφώς πιο σύγχρονης αντίληψης, ενταγμένα όμως απόλυτα στο βυζαντινό μέλος, κατ' εμέ (έστω μεταγενέστερο). Χρειάζεται προσοχή όμως εδώ, καθώς η εξέλιξη του μέλους θα πρέπει να γίνεται από άτομα που έχουν εντρυφήσει στην παράδοση, όπως ήταν οι ανωτέρω, κι όχι από τον τυχόντα. Η μεταρρύθμιση του Χρυσάνθου (η νέα γραφή δηλαδή) ήταν κατ' εμέ εθνικό ευεργέτημα. Δεν ξέρω πόσοι θα ήταν ικανοί σήμερα να διαβάσουν τα παλαιά μέλη (τα περισσότερα εκ των οποίων μεταγράφηκαν στη νέα γραφή) εάν δεν άλλαζε η γραφή. Το μόνο που χάθηκε ήταν η εξάσκηση της μνήμης των μαθητών και η αφομοίωση των μουσικών θέσεων του βυζαντινού μέλους. Κι αυτό όμως μπορεί να θεραπευτεί σήμερα, με την κατάλληλη διδασκαλία (η οποία, δυστυχώς, κατά κανόνα δεν γίνεται, αφού η διδασκαλία της βυζαντινής μουσικής στα ωδεία έχει τα μαύρα της τα χάλια).

10) Ναι, όντως έτσι λέει ο Σπαθάρης ότι είχαν τα πράγματα. Αυτό νομίζω αναφέρεται σε ένα από τα τελευταία του κείμενα που είναι δημοσιευμένο στον τόμο με τα πρακτικά του Μουσικού Συλλόγου, αν δεν κάνω λάθος (το έχω διαβάσει).

11) Σαφώς οι δεύτεροι έχουν δίκιο, κατ' εμέ. Οι Δυτικοί μουσικολόγοι δυσκολεύονται πολύ να κατανοήσουν τον τροπικό πλούτο της μουσικής μας και λένε συνεχώς ότι αυτός αποτελεί ανατολική επίδραση. Από την άλλοι, υπάρχουν Τούρκοι μουσικολόγοι λένε ότι η τουρκική μουσική πήρε τα στοιχεία της από την πλούσια βυζαντινή παράδοση, ειδικά στα αργά μέλη.

13) Πολύ ενδιαφέρουσα άποψη. Λέει δηλ. ότι ο συγκερασμός μιας κλίμακας σε ίσα διαστήματα (όπως αυτός στα 72 τμήματα, που έχουμε σήμερα στη βυζαντινή μουσική ή στα 12 τμήματα, που έχει η Ευρωπαϊκή μουσική) δεν συνδέεται απαραίτητα με τη δυνατότητα εναρμόνισης. Το λέει αυτό, προφανώς ως αντίλογο στην ευρέως διαδεδομένη άποψη ότι με το σύστημα ισοσυγκερασμού της Ευρωπαϊκής μουσικής, που ίσχυσε από τον Μπαχ και μετά, κατέστη πολύ εύκολη η εναρμόνισή της. Το αντεπιχείρημα λοιπόν είναι ότι υπήρχε εναρμόνιση και πριν τον συγκερασμό του Μπαχ! Δεν αντιλέγω, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι με τον ισοσυγκερασμό δεν είναι πιο εύκολη η εναρμόνιση, η πολυφωνία και η μεταφορά τονικής βάσης.

Σας ευχαριστώ πολύ για τις πολύ καλές και εύστοχες παρατηρήσεις σας, που δείχνουν επιστημονική κατάρτιση, μετριοπάθεια και αγάπη στην μουσική μας.

Νικολάρας έγραψε:2. (σελ. 36) Το Αναστασιματάριον που έθεσαν σε κυκλοφορία το 1820 ο Πέτρος Εφέσιος και ο Σεραφείμ Χριστοδούλου, προηγήθηκε χρονικά της συγγραφής από τον Χρύσανθο του βιβλίου «Εισαγωγή εις το Θεωρητικόν και Πρακτικόν της Εκκλησιαστικής Μουσικής»;

Χρυσάνθου Ἀρχιεπ. Διρραχίου τοῦ ἐκ Μαδύτων, Θεωρητικὸν Μέγα τῆς Μουσικῆς, Τεργέστη 1832 (ἀνατύπ. ἐκδ. Κουλτούρα) - ὁ Πελοπίδας ποὺ ἀνέλαβε τὴν ἐκτύπωση τοῦ Μεγάλου Θεωρητικοῦ ἀναφέρει ὅτι τὸ ἔλαβε πρὸ δώδεκα ἐτῶν· ὁ κ. Ἐμμανουὴλ Στ. Γιαννόπουλος ἀναφέρει ὅτι τὸ θεωρητικὸν αὐτὸ φαίνεται νὰ ἦταν ἔτοιμο λίγο πρὶν τὸ 1816.

Συνεπώς κατά την γνώμη μου το μικρόν θεωρητικόν το οποίον αναφέρεστε θα ήταν έτοιμο προ του 1816.