Ήχος Νάος: Μύθος ή πραγματικότητα;

Θεωρία της αρχαίας μουσικής γραφής της Ψαλτικής Τέχνης (προ του 1814) - Σημειογραφία, Παλαιογραφία, ...
Άβαταρ μέλους
Παναγιώτης
Διαχειριστής
Δημοσιεύσεις: 901
Εγγραφή: 07 Φεβ 2008, 05:43

Ήχος Νάος: Μύθος ή πραγματικότητα;

Δημοσίευση από Παναγιώτης »

Διάβαζα πάλι το πολύ διαφωτιστικό μήνυμα του πατρός Νικολάου, από άρθρο του στην σελίδα του, http://nmnovice.blogspot.com/2010/02/blog-post.html ( http://analogion.gr/f/topic/?p=1605#p1605 ), και αντιγράφω εδώ την εξής παράγραφο για τον Νάο:
nmnovice00 έγραψε:5. Άλλο ένα παρεξηγημένο είδος του α΄ ήχου είναι ο λεγόμενος «νάος». Σήμερα δίνονται διάφοροι ορισμοί για τον ήχο αυτό με επικρατέστερο αυτόν του Σίμωνα Καρά: πλάγιος του α΄ δίφωνος, μαλακός χρωματικός. Στα παλαιότερα συγγράμματα και χφφ δεν υπάρχει τίποτα που να στηρίζει έναν τέτοιο ορισμό. Τα μαθήματα που χαρακτηρίζονται «νάος» είναι πάντα μαθήματα στον πρώτο 4φωνο, χωρίς μάλιστα καμμία ένδειξη δίφωνης ανάβασης στην αρκτική μαρτυρία, και πολύ περισσότερο, χωρίς καμμία ένδειξη χρωματικής φθοράς στη διφωνία. Οι δε παλαιές θεωρητικές πραγματείες το μόνο που αναφέρουν για τον ήχο αυτό είναι ότι πρόκειται για τον δίφωνο του α’ 4φώνου και τίποτε άλλο (Γαβριήλ Ιερομ.). Ο ορισμός του Καρά δεν στηρίζεται ούτε ως προς το «πλάγιος» ούτε πολύ περισσότερο ως προς το «μαλακός χρωματικός». Η τάση για ενοποίηση όλων των θεωριών (αρχαιοελληνικής, βυζαντινής, ανατολικής ή εξωτερικής) και η εξαιτίας αυτής της τάσεως σύγχυση του ήχου αυτού με το μακάμ σαμπάχ έχει δημιουργήσει όλα αυτά τα προβλήματα και τις παρεξηγήσεις στο θέμα, κατά την γνώμη μου. Κατά την εκτίμησή μου, στη μελοποιία το ανακάτεμα της εκκλησιαστικής μουσικής με την εξωτερική (όσον αφορά στην αντίληψη των ήχων και των βάσεών τους, και στην πρόσληψη της έννοιας «κλίμακα» με τον ανατολικό τρόπο αντιληψής της) ξεκινά χονδρικά από τα τέλη του 17ου αι, ενώ οι τάσεις συσχετίσεως των δύο θεωριών και σε άλλα συγγράμματα εκτός των μουσικών χφφ, οπωσδήποτε από τις αρχές του 18ου. Αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα, όμως, και δεν θα επεκταθώ εδώ.
(βλέπε και εδώ)

nmnovice00 έγραψε:..., ενώ οι τάσεις συσχετίσεως των δύο θεωριών και σε άλλα συγγράμματα εκτός των μουσικών χφφ, οπωσδήποτε από τις αρχές του 18ου. Αυτό είναι ένα άλλο μεγάλο θέμα, όμως, και δεν θα επεκταθώ εδώ.
Αυτή η έρευνα θα είναι πολύ σημαντική!
Τελευταία επεξεργασία από το μέλος Παναγιώτης την 23 Σεπ 2010, 19:57, έχει επεξεργασθεί 1 φορά συνολικά.
Μέγα μὲν τὸ ἀπερισπάστως προσεύχεσθαι· μεῖζον δὲ καὶ τὸ ψάλλειν ἀπερισπάστως
Άβαταρ μέλους
nmnovice00
Παλαίμαχος
Δημοσιεύσεις: 181
Εγγραφή: 16 Δεκ 2009, 20:10

Απ: Ήχος Νάος: Μύθος ή πραγματικότητα;

Δημοσίευση από nmnovice00 »

Έχω γράψει κάποια συμπληρωματικά πράγματα για τον νάο εδώ: http://nmnovice.blogspot.gr/2012/12/blog-post_18.html

Αντιγράφω και το άρθρο αυτούσιο για ευκολία:

Πολλές οι συζητήσεις περί του θέματος αυτού. Καμμία η σχέση του με το μακάμ σαμπάχ, κατά νεώτερες θεωρήσεις. Οι διάφορες πραγματείες τον θέλουν απλά ως δίφωνο του έξω πρώτου. Η ένδειξη "νάος" όμως συναντάται σπάνια, και όταν συναντάται βρίσκεται σε μέλη που καμμία διαφορά δεν έχουν με άλλα μέλη που χαρακτηρίζονται απλά ως α' ήχος. Η λύση μάλλον δίδεται σε κάποια από τις παλαιές θεωρητικές πραγματείες που εντόπισα σε αγιορειτικό κώδικα (δεν μπορώ να δώσω περισσότερες λεπτομέρειες, αν και γνωρίζω ότι μπορεί έτσι να γίνομαι αναξιόπιστος), που έχω την εντύπωση ότι κάπου/κάποτε έχει εκδοθεί, αν και εγώ προσωπικά δεν κατέχω αντίτυπο.

Αυτό που διαφαίνεται είναι ότι τελικά το θέμα αφορά στην γέννεση του ήχου. Ο νάος είναι ο γ' ήχος που δεν λειτουργεί ως κύριος, δηλαδή ως δ'φωνος του πλαγίου του (του βαρέος, δηλαδή), αλλά περισσότερο ως δίφωνος του α' ή του πλ α'. Αν το δούμε αντίστροφα, συσχετίζοντας τα παραπάνω με τον α' ήχο, νάος είναι ο α' ήχος που δείχνει προτίμηση στην διφωνία, λειτουργεί δηλαδή ως ήχος μέσος του γ'. Το μέλος, όμως, δεν αποδίδεται στον γ' αλλά στον πρώτο και με τον χαρακτηρισμό "νάος" φανερώνεται η γέννεση του ήχου αυτού. Για τον λόγο αυτό η πραγματεία τον ονομάζει και "τριτόπρωτο".

Για να δούμε το θέμα και αφαιρετικά, ο γ' του παλαιού στιχηραρίου αναπαύεται πολλές φορές στο πλάγιό του, τον βαρύ. Δείχνει δηλαδή την κυριότητά του επί του βαρέος λειτουργώντας ως τετράφωνος αυτού. Ε, αυτός ο τρίτος δεν είναι νάος κατά τα παραπάνω (παραγόμενος ήχος, δηλαδή), αλλά κύριος γ'. Η πραγματεία ονομάζει τον νάο και "νανά" εξηγώντας ότι ο "νανάς" (sic) είναι ο τρίφωνος του πλ δ'. Πράγματι, το νανά θεωρείται παλαιόθεν επήχημα του πλ δ' ήχου (τρίφωνος του πλ δ'), δηλαδή ήχος που παράγεται από τον πλ δ' με επηχημα στην τριφωνία. Σε όλες τις προθεωρίες εξάλλου, το νανά μπαίνει στα απηχήματα του πλ δ', με τρίφωνη ανάβαση που ακολουθεί το νεάγιε. Ταυτίστηκε όμως θεωρητικά και με τον γ' ήχο διότι το όνομά του χρησιμοποιήθηκε ως παραλλαγή του γ' στον Τροχό. Δεν είναι όμως κύριος ήχος αφ' εαυτού του το νανά, αλλά ήχος παραγόμενος (μέσος δ' ονομάζεται από τον Αγιοπολίτη, όπου και κατατάσσεται στις φθορές μαζί με το νενανώ).

Όλα αυτά συμπληρώνουν λίγο την εικόνα του νάου που είχαμε μέχρι σήμερα. Είναι ήχος δίφωνος, ή καλύτερα ήχος μέσος του γ' που δεν αποδίδεται στον γ' αλλά στον αυτού μέσον, τον πλ α', ή και α'. Στον κώδικα δίνονται και παραδείγματα που ενισχύουν την παραπάνω εικόνα. Λεέι π.χ. ότι ο βαρύς της Παπαδικής πολλάκις γράφεται πρωτόβαρυς (κατά το "τριτόπρωτος") ως μη παραγόμενος από πλάγιασμα του γ', αλλά "έσται η κίνησις του βαρέως (sic) από τον ήχον πρώτον".

Γιατί όμως ελάχιστα μαθήματα επιγράφονται ως "νάος", αφού δεν υπάρχει σαφής διαφορά με τα άλλα του α'; Εδώ ίσως ισχύει αυτό που αναφέρεται σε άλλο θεωρητικό παλαιό: ανάγκη εστίν αμοίβεσθαι το μέλος εις τον ήχον εις όν εχρόνισε το μέλος. Ίσως να επιλέγει ο μελοποιός να το εντάξει εκεί διότι έτσι μας πληροφορεί για το ποιά θεωρεί ότι είναι η επικρατούσα ιδέα του μέλους, ή για το πώς γεννήθηκε η πορεία του. Γιατί π.χ. ο καλλοφωνικός ειρμός "εν Σιναίω τω όρει" να μελοποιείται με την ιδέα του α' (με παρόμοια συμπεριφορά μάλιστα με αρκετούς ειρμούς του α' ήχου) και να εντάσσεται στον γ' ἠχο; Διότι, η παράδοση τον διέσωσε με δύο εκδοχές στο Ειρμολόγιο Μπαλασίου, μία κατά τα πρότυπα του γ' ειρμολογικού και μία σε μέσο του γ' με την ιδέα του α' δ'φώνου, και οι διάφοροι "καλλωπιστές" επέλεξαν να καλλωπίσουν την δεύτερη εκδοχή, εντάσσοντας το μέλος σαφώς στον γ' ήχο αφήνοντάς μας να απορούμε για την καταγωγή του.

Εδώ υπάρχει και άλλο ένα θέμα. Όταν ο νάος καταλήγει δύο έξω (στο γ' ήχο) μήπως διαφοροποιείται από τον καθ' αυτό γ' όταν αυτός καταλήγει στην βάση του; Μια κλασσική κατάληξη του γ' ήχου της Παπαδικής είτε προκύπτει από διφωνία του α' (αν το μέλος είναι του α' ήχου), είτε από επιστροφή στην βάση του μέλους (αν το μέλος είναι του γ' ήχου) είναι η κατάληξη με διπλή. Ως προς την παλαιά γραφή, η κατάληξη είναι ίδια:ολίγον με διπλή. Ως προς την αργή εξήγησή της όμως, υπάρχει ορισμένες φορές διαφοροποίηση. Το παραγώμενο μέλος είναι πολύ γνωστό και παρόμοιο και στις δύο περιπτώσεις, αλλά και με ανιχνεύσιμες διαφορές που μας προβληματίζουν. Ας πάρουμε για παράδειγμα δύο θέσεις διπλής από το 8ηχο θεοτοκίο "Θεοτόκε Παρθένε" του Μπερεκέτη. Την μία από τον α' ήχο στην θέση "Παρ-θέ-νε" και την άλλη από τον γ' ήχο στην θέση "Κυ-ρι-ος":

(βλ. τα σχετικά παραδείγματα στο blog μου, γιατί τώρα δεν τα βρίσκω :) )

Όπως παρατηρούμε, η χρονική αξία αλλά και η βασική πορεία είναι ίδια και στις δύο περιπτώσεις. Υπάρχει όμως διαφοροποίηση στο πώς το μέλος προσεγγίζει την βάση του γ' ήχου. Στην μέν πρώτη περίπτωση, το πάρσιμο του Δι είναι από κάτω, ενώ και η πεταστή πρό της βαρείας αναλύεται από κάτω. Στην δεύτερη περίπτωση, το μέλος έχει σαφώς μιά τάση να ακουμπήσει ψηλότερους φθόγγους, όπως το Κε, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που αντίστοιχες θέσεις αναλύονται με ανάβαση μέχρι τον Ζω ύφεση. Η αίσθηση που δίνεται, λοιπόν, είναι ότι όταν η συγκεκριμένη θέση του γ' συναντάται σε μέλη α' ήχου, η εκτέλεσή της έχει μιά τάση να τραβιέται προς τα κάτω, ενώ όταν ο γ' είναι ο ήχος του μέλους, δίνεται μια αίσθηση οξύτητος με πάρσιμο από πάνω. Υπάρχουν περιπτώσεις, όμως, που η δεύτερη εξήγηση συναντάται σε μέλη του α' (π.χ. βλ. Κεκραγάρια Ιακώβου), αν και το αντίθετο δεν συμβαίνει ποτέ, το να συναντήσουμε την πρώτη εξήγηση σε μέλη του γ' δηλαδή. Έχει κι αυτό την σημασία του νομίζω.

Μήπως σε τέτοιες μικρολεπτομέρειες κρύβεται ο ήχος νάος; Μήπως, λοιπόν, για άλλη μια φορά επαληθεύεται ο Γαβριήλ Ιερομόναχος, που λέει ότι κάθε μέσος ήχος ποιεί ίδιον μέλος "της ιδέας αυτού δηλωτικόν"; Μήπως, τελικά, έχουμε νάο ήχο απλά κάθε φορά που ένας α' ήχος διφωνεί;

Ελπίζω να συνέβαλα κάπως στην προβληματική του θέματος αυτού.
"ἐξομολογοῦμαί σοι, πάτερ, κύριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, ὅτι ἀπέκρυψας ταῦτα ἀπὸ σοφῶν καὶ συνετῶν, καὶ ἀπεκάλυψας αὐτὰ νηπίοις·... οὐδεὶς ἐπιγινώσκει τὸν υἱὸν εἰ μὴ ὁ πατήρ, οὐδὲ τὸν πατέρα τις ἐπιγινώσκει εἰ μὴ ὁ υἱὸς καὶ ᾧ ἐὰν βούληται ὁ υἱὸς ἀποκαλύψαι." (Ματθ. ιβ', 25-27)
Απάντηση

Επιστροφή στο “Αρχαία (Βυζαντινή) Μουσική Γραφή και Θεωρία”