"Σε την ακατάφλεκτον βάτον" Μπαλασίου, εξήγηση π. Νικ. Μέζη

Εξηγήσεις της αρχαίας μουσικής γραφής της Ψαλτικής Τέχνης (Βυζαντινής Μουσικής).
Άβαταρ μέλους
nmnovice00
Παλαίμαχος
Δημοσιεύσεις: 181
Εγγραφή: 16 Δεκ 2009, 20:10

"Σε την ακατάφλεκτον βάτον" Μπαλασίου, εξήγηση π. Νικ. Μέζη

Δημοσίευση από nmnovice00 »

Προ καιρού, μου είχε ζητήσει ο καλλιφωνότατος Πρωτοψάλτης Ι.Ν. Αγίου Ιωάννου Μαρκοπούλου (Μεσογαίας), κ. Παναγιώτης Δερμούσης, να αναζητήσω -αν υπάρχει- και να εξηγήσω -αν είναι εφικτό- τον ειρμό της θ' ωδής του Κανόνος της εορτής της ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου Αθανασίου Αλεξανδρείας (2 Μαΐου), το "Σε την ακατάφλεκτον βάτον, και αγίαν Παρθένον", ανάμεσα στους ειρμούς που είχε μελοποιήσει τον 17ο αι. ο Μπαλάσιος Ιερεύς και Νομοφύλαξ της ΜτΧΕ. Πράγματι, μετά από καιρό βρήκα τον εν λόγω ειρμό στους κώδ. ΕΒΕ 946 και 967 και μόλις τώρα κατάφερα λίγο να ασχοληθώ με την εξήγησή του. Τον ανεβάζω και στο παρόν forum "εις κοινήν ωφέλειαν". ΄
Σε την ακατάφλεκτον βάτον.pdf
Για όσους ενδιαφέρονται, θα ήθελα με δυό λόγια να εκθέσω την λογική με την οποία προχωρώ συνήθως σε αυτές τις εξηγήσεις, παίρνοντας αφορμή από τον ανωτέρω ειρμό.

Αυτό που πρέπει γενικώς να προσέξει κανείς κατ' αρχάς, είναι να βρεί όσες περισσότερες εκδοχές του μαθήματος (που προτίθεται να εξηγήσει) μπορεί. Εγώ, για παράδειγμα, έχω τον ανωτέρω ειρμό από δύο διαφορετικά χφφ. Αυτό είναι απαραίτητο, διότι πολλάκις παρατηρείται διαφοροποίηση στην ορθογραφία, αλλά ακόμα και στην μετροφωνία του μέλους από χφ σε χφ. Έτσι, η παράλληλη μελέτη πολλών εκδοχών του μαθήματος μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε την κυρίαρχη εκδοχή (που θα πρέπει τελικά και να προτιμούμε), αλλά παράλληλα και να συμπληρώσουμε πιθανές σημαντικές πληροφορίες στο χφ που χρησιμοποιούμε ως βάση. Π.χ., μου έτυχε πολλές φορές, ειδικά στο Ειρμολόγιο Μπαλασίου, να λείπουν από το χφ που χρησιμοποιώ ως βάση (τον ΕΒΕ 946) μαρτυρίες, φθορές ή χρονικά σημάδια, τα οποία αν δεν τα έβρισκα και σε άλλά χφφ δεν θα ήμουν απόλυτα σίγουρος για το τί συμβαίνει στο επίμαχο μέλος.
Στην συνέχεια, πρέπει κανείς να αναζητήσει εξηγήσεις μελών παραπλήσιων με αυτό που προτίθεται να εξηγήσει. Εν προκειμένω, για την εξήγηση του ανωτέρω Ειρμού χρησιμοποίησα:
1. Τον κώδ. 440 της Κουτλουμουσίου, που περιέχει εξηγήσεις αρκετών δύσκολων θέσεων εκ των ειρμών του Μπαλασίου. Η μελέτη αυτού του χφ είναι καταλυτική, διότι είναι η μόνη γνωστή συλλογή εξηγήσεων των ειρμών του Μπαλασίου.
2. Το Ειρμολόγιο Πέτρου Πελοποννησίου σε πρωτότυπη γραφή και εξήγηση. Το Ειρμολόγιο αυτό διασώζει πολλές θέσεις κοινές με τα παλαιότερα ειρμολόγια, ιδίως αυτό του Μπαλασίου.
3. Συμπληρωματικά, θα μπορούσε κανείς να μελετήσει για την εξήγηση ενός τέτοιου ειρμού του γ' ήχου αργές δοξολογίες της εποχής στον ίδιο ήχο, όπως κατ' εξοχήν αυτή του Μπαλασίου, που θα είχε και ιδιαίτερη σημασία, μιας και ένα συγγενικό μάθημα από τον ίδιο μελοποιό θα μπορούσε να μας αποκαλύψει ακόμη περισσότερες συνήθειές του.

Η συλλογή και μόνο των διαφόρων εξηγήσεων κάθε μίας από τις θέσεις που μας ενδιαφέρουν, δεν μας επιτρέπει άμεσα να προβούμε στην κατάστρωση της εξηγήσεως. Πρέπει να διαπιστωθεί αν σε συγκεκριμένες εξηγήσεις υπάρχει κάποια "κρυμμένη" συστηματικότητα, δηλαδή αν κάποιες συγκεκριμένες εξηγήσεις δεν προτιμώνται ελεύθερα σε κάθε εμφάνιση της θέσεως, αλλά επιλέγονται μόνο αν συντρέχουν συγκεκριμένες συνθήκες στον περίγυρό της. Τί σημαίνει αυτό; Πολλές φορές επιλέγονται από τους εξηγητές συγκεκριμένες εξηγήσεις μιας γνωστής θέσεως, ανάλογα με το τί ακολουθεί ή το τί προηγείται, ή ανάλογα με τον ήχο. Π.χ. άλλη μεταχείριση θα έχει μια θέση οξείας στον άνω νανά (άνω Νη με κατάληξη στον Κε) σε ειρμό του τρίτου ήχου και άλλη στον έσω νανά (Γα με κατάληξη στον Πα) σε ειρμό του πλ α', ειδικά αν γίνεται κατάληξη. Είναι η ίδια θέση (σε 3 χορδο α' ήχου Πα-Γα ή Κε-Νη' κινείται) αν την δεί κανείς "φωτογραφικα", αλλά εντελώς διαφορετική η μεταχείρισή της αν συνυπολογίσει τον ήχο του μέλους, το αν γίνεται κατάληξη κ.λπ.

Αν μετά από εκτεταμένη έρευνα, κάποια από τις θέσεις που θέλουμε να εξηγήσουμε δεν έχει τεκμηριωθεί ικανοποιητικά, τότε χρησιμοποιούμε την όποια εξήγησή της έχουμε βρεί (έστω και μία), ενώ αν δεν έχουμε βρεί ούτε μια απόλυτα κοινή θέση εξηγημένη, μπορούμε μέσα από την εμπειρία μας (π.χ. μέσα από την μελέτη παραπλησίων θέσεων) και την ευρύτερη γνώση του τρόπου που λειτουργούν οι θέσεις, να παράξουμε την εξήγηση κατά την εκτίμησή μας, σημειώνοντας συνήθως και πιθανές εναλλακτικές που έχουμε σκεφτεί.

Για παράδειγμα, στην παραπάνω εξήγηση, υπάρχει ένα δύσκολο σημείο, παρ' ότι ο ειρμός είναι αρκετά απλός και προβλέψιμος σε γενικές γραμμές. Στην αρχή του μέλους υπάρχουν δύο συναπτές θέσεις πεταστής με απόστροφο να ενώνονται με αντικένωμα από κάτω. Είναι η μοναδική περίπτωση τέτοιας θέσεως στο Ειρμολόγιο του Μπαλασίου που μπόρεσα να βρώ στον γ' ήχο. Κι ενώ η πρώτη πεταστή σε παρόμοια σημεία εκτελείται σύντομα (με 1 χρόνο), υπήρχε ένα πρόβλημα στην εξήγηση της δεύτερης και στο πώς θα μπορούσε ρυθμικά και αισθητικά να ενταχθεί στην πορεία του μέλους, γιατί σε ανάβαση του μέλους από τον Γα προς τον Κε, η πεταστή θέλει συνήθως 2 χρόνους ανά σημάδι στο σημείο αυτό. Ανεβάζω εδώ το μέλος στην παλαιά γραφή από τον ΕΒΕ 946:
Σε την ακατάφλεκτον παλαιά γραφή.gif
Επέλεξα τελικά μια εξήγηση με ανάλυση της αποστρόφου με βαρεία και ίσον μισού χρόνου (ας πούμε το "ισάκι" της μεθόδου Καρά), που συναντάται σαν εξήγηση και στον 440 της Κουτλουμουσίου στην ίδια βαθμίδα, αλλά όχι σε ίδια ακριβώς περίπτωση. Θεώρησα ότι αυτή ήταν για τα δικά μου κριτήρια η πιό συμβατή ερμηνεία του μέλους στο σημείο εκείνο. Αυτή είναι τελικά και η ευθύνη του εξηγητού.

Κλείνοντας, θα ήθελα να αφιερώσω αυτήν την μικρή προσπάθεια στον πολύ σεβαστό μου κ. Κων/νο Μάρκο, φιλόλογο-θεολόγο και εμβριθή μουσικοδιδάσκαλο, άνθρωπο αφανή και δραστήριο, ταπεινό εργάτη της Ελληνικής Μουσικής, που μέχρι και τώρα, σε όχι μικρή ηλικία και μέσα από ποικίλα προβλήματα, αγωνίζεται ακούραστα από το δικό του μετερίζι να μεταδώσει ό,τι έχει συλλέξει μετά από πολλά χρόνια έρευνας, ειδικά στον χώρο της παραδοσιακής μας μουσικής και της λαογραφίας (είναι ασυναγώνιστος πραγματικά στους τομείς αυτούς). Ο κ. Μάρκος υπήρξε στενός συνεργάτης του Σίμωνος Καρά και είναι από τους ανθρώπους που μου μετέφεραν μια διαφορετική (από ό,τι έχουμε συνηθίσει, ή μάλλον, μας έχουν συνηθίσει διάφορα αυτόκλητα «πρωτοπαλίκαρα» της Σχολής Καρά) εικόνα της μεγάλης αυτής και αμφιλεγόμενης προσωπικότητας του 20ού αι. Μπορεί σε πολλά να διαφωνώ κι εγώ ως προς θεωρητικά, ερμηνευτικά και άλλα ζητήματα με την Σχολή του αειμνήστου Καρά, δεν μπορώ όμως να παραβλέψω ότι μέσα από αυτήν βγήκαν άνθρωποι εξαιρέτου ήθους και μεγάλης αφιλοκερδούς προσφοράς, όπως ο αγαπητός μου κ. Κώστας Μάρκος (να σημειώσω εδώ ότι ο κ. Μάρκος διδάσκει και διευθύνει εδώ και αρκετά χρόνια την χορωδία Παραδοσιακής Μουσικής του Δήμου Παιανίας. Μέλη αυτής της χορωδίας είναι πολλοί Ψάλτες της περιοχής, αλλά και της Αττικής ευρύτερα, όπως ο Παν. Δερμούσης, ο Δημ. Χατζηαργύρης, ο Πέτρος Πάτρας κ.ά.).
Δεν έχετε τα απαραίτητα δικαιώματα για να δείτε τα συνημμένα αρχεία σε αυτή τη δημοσίευση.
"ἐξομολογοῦμαί σοι, πάτερ, κύριε τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς γῆς, ὅτι ἀπέκρυψας ταῦτα ἀπὸ σοφῶν καὶ συνετῶν, καὶ ἀπεκάλυψας αὐτὰ νηπίοις·... οὐδεὶς ἐπιγινώσκει τὸν υἱὸν εἰ μὴ ὁ πατήρ, οὐδὲ τὸν πατέρα τις ἐπιγινώσκει εἰ μὴ ὁ υἱὸς καὶ ᾧ ἐὰν βούληται ὁ υἱὸς ἀποκαλύψαι." (Ματθ. ιβ', 25-27)
Άβαταρ μέλους
Παναγιώτης
Διαχειριστής
Δημοσιεύσεις: 901
Εγγραφή: 07 Φεβ 2008, 05:43

Απ: "Σε την ακατάφλεκτον βάτον" Μπαλασίου, εξήγηση π. Νικ. Μ

Δημοσίευση από Παναγιώτης »

Σας ευχαριστούμε π. Νικόλαε και για την εξήγηση και για τα όσα ευγενικώς αποκαλύψατε από την μεθοδικότητά σας.
Μέγα μὲν τὸ ἀπερισπάστως προσεύχεσθαι· μεῖζον δὲ καὶ τὸ ψάλλειν ἀπερισπάστως
Απάντηση

Επιστροφή στο “Εξηγήσεις αρχαίας μουσικής γραφής”