Προοδεύει σήμερα η τέχνη της ψαλτικής; Γενική Βιβλιοκριτική.
Δημοσιεύτηκε: 10 Απρ 2008, 14:07
Θέλοντας να θέσω κάποιους προβληματισμούς στην αγάπη όλων σας, θα ήθελα λίγο να αναλογιστούμε σοβαρά τον τίτλο του θέματος και εάν θέλετε να κουβεντιάσουμε επ' αυτού. Για να ξεκινήσω εγώ, ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Τι είναι πρόοδος ή αν θέλετε εξέλιξη; Πιστεύω, η πορεία προς την τελειότητα (τελειοποίηση) και τα βήματα που την αποτελούν. Στα καθ' ημάς, με αυτή τη λογική, ποιος είναι ο σκοπός στον οποίο πρέπει να αποβλέπει η οποιαδήποτε κίνηση προς την (ανέγγιχτη για εμάς τους κοινούς θνητούς) τελειότητα, πέρα από την αρτιότερη επιτέλεση του σκοπού μας, δηλαδή την δημιουργία προσευχητικής διάθεσης και κλίματος κατάνυξης (όπως κι αν αναλύεται αυτό) στο εκκλησίασμα που προσήλθε για πνευματική αναγόμωση; Δικαιολογημένα, κάποιος θα επικαλεστεί το υποκειμενικό της προσωπικής κρίσεως, στο τι θεωρεί "κλίμα κατανύξεως". Χωρίς να θέλω να μπω σε αυτό, από τα γραφόμενα μουσικά κείμενα που θεωρούμε και λέμε "κλασικά" (θέτοντας ένα προσωπικό επιεικές χρονικό όριο θα έλεγα τα κείμενα τουλάχιστον πριν τον 20ο αιώνα) παρατηρείται μία εντελώς συγκεκριμένη "μορφή κατάνυξης" που επιθυμεί ο συνθέτης να περάσει μέσα από την ερμηνεία των κειμένων αυτών και κατ' εμέ έχει μία λογική. Αν και ο Θεός είναι προσωπικός (είναι διότι μπορεί και είναι) η εκκλησιαστική σύναξη δεν είναι και έτσι μοιραία ο (ιερο)ψάλτης πρέπει να υιοθετήσει μία και μόνο "φόρμα παραγωγής πνευματικής ανάτασης" με την οποία πρέπει όλο το ευσεβές εκκλησίασμα να συμπορευθεί. Οπότε, το ότι πρέπει να ακολουθείται μία λογική (οποιαδήποτε αλλά μία) νομίζω ότι επιβάλλεται.
Ξαναγυρνώντας στα μουσικά κείμενα και παίρνοντας ως παράδειγμα μία τουλάχιστον πασίγνωστη μουσική σειρά (τα αργοσύντομα χερουβικά του Θεοδώρου Φωκαέως) ας ρίξουμε μία ματιά προσπαθώντας να δούμε τον τρόπο με τον οποίο ο συνθέτης συμβάλλει στην πορεία της ψαλτικής προς την τελειότητα. Κατ' αρχήν, παρατηρείται η άριστη γνώση των μουσικών θέσεων των παλαιών αργότερων Χερουβικών ύμνων κάτι που από μόνο του απαιτεί πολύχρονη και πολύμοχθη μελέτη. Όμως για τον συνθέτη που θέλει να προσφέρει κάτι διαχρονικό στην τέχνη (αυτό δεν ορίζει και το κλασικό; Η διαχρονικότητα) δεν φτάνει μόνο η γνώση των θέσεων, όπως για να χτιστεί ένα τείχος δεν φτάνει η ύπαρξη σκυροδέρματος και τούβλων. Χρειάζεται και σωστό χτίσιμο του υλικού. Ο Θεόδωρος λοιπόν, χρησιμοποιώντας τις γνωστές θέσεις των προ αυτού συνθετών Δανιήλ, Πέτρου Λαμπαδαρίου, Πέτρου του Γλυκέως κ.α. ξεκίνησε το "χτίσιμο". Και δω όμως υπάρχουν προϋποθέσεις. Σωστή ερμηνεία του ποιητικού λόγου, με εξάρσεις και καταλλαγές, ηχοχρωματική ποικιλία με εισαγωγή άλλων γενών και ήχων (με μέτρο πάντα) και ολ’ αυτά, γραμμένα και εντεταγμένα πάντα στο μέτρο τον χρόνο και τον ρυθμό, τα βασικά στοιχεία κάθε μουσικής του πλανήτη.
Ας έρθουμε στη σημερινή μουσική δημιουργία. Για ευνόητους λόγους, δεν θα πάρω κάποιο παράδειγμα ενός ζώντος συναδέλφου, παρά θα παρατηρήσω κάποιες γενικές τάσεις που όλοι λίγο πολύ βλέπουμε στα σημερινά εγχειρίδια. Εξακολουθώντας να λέμε για τις τωρινές παπαδικές συνθέσεις, βλέπουμε κατ' αρχήν μία χρήση των παλαιών μουσικών θέσεων πολύ πιο περιορισμένη, κάτι που γίνεται αντιληπτό πρώτα από τους ίδιους τους συνθέτες, οι οποίοι σπεύδουν να δημιουργήσουν ποικιλία με άλλους τρόπους. Με την βοήθεια της αναλυτικής σημειογραφίας (η οποία κατά την γνώμη μου αν και πολύ καλό βήμα εξέλιξης δεν έτυχε της τύχης που ήλπιζαν οι εισηγητές της, στον τομέα της ερμηνείας του μέλους τουλάχιστον) γράφονται λιγότερες μουσικές θέσεις, με πολλούς όμως τρόπους. Για παράδειγμα, το δίχρονο ολίγον γράφεται με αναλυμένη την "ολιγότητά" του (ίσον και κεντήματα-γοργόν με στήριγμα ολίγον) λογική που πιστεύω κάποια στιγμή θα μας φτάσει στο σημείο να ξεχάσουμε σιγά σιγά τον λόγο ονοματοδοσίας των χαρακτήρων. Παρόμοιες θέσεις, γράφονται με την εισαγωγή δίγοργων κλπ. ώστε ο ερμηνεύων να αναγκαστεί να εκτελέσει και την τελευταία λαρυγγική λεπτομέρεια του συνθέτη, χωρίς ίχνος προσωπικού στοιχείου.
Πάμε στο "χτίσιμο". Εδώ, η φόρμα που επέλεξε ο Φωκαέας έγινε παράδειγμα προς όλους ανεξαιρέτως τους νέους συνθέτες, οι οποίοι άγνωστο γιατί, δεν ακολούθησαν καμία άλλη (από ζήλο και θαυμασμό στο έργο του μεγάλου συνθέτη ; Τι να πω...) όπως π.χ. του Πέτρου στα χερουβικά της εβδομάδος. Η λογική λοιπόν του να βρίσκεται το "Τριάδι" πάντα άνω του Δι (τουλάχιστον) έγινε πλέον κανόνας απαράβατος και χαρακτήρισε σειρές Χερουβικών ύμνων όπως η προαναφερθείσα του Πέτρου ως πεπαλαιωμένες και οι οποίες εκτελούνται σήμερα περισσότερο από φωνητική αδυναμία, παρά από παραδοσιακή νοσταλγία.
Όσον αφορά στην ποικιλία των γενών, η Ανατολή και η Δύση έδωσαν πάμπολλα ερεθίσματα, με σμίξεις ήχων από αραβοπερσικά μακάμια, ακόμη και μουσικές φράσεις από το κατά τα άλλα σεβαστό λαϊκό τραγούδι επιστρατεύτηκαν, το μινόρε με την βοήθεια των αρμονικώς εναλλασσόμενων ισοκρατημάτων τείνει να εξοστρακίσει τον πλ. του Α΄ απ’ ότι φαίνεται σε κείμενα όπως το χορωδιακό χερουβικό του αείμνηστου άρχοντος Πρωτοψάλτου Κων. Πρίγγου σε ήχο πλ. του Α΄ καθώς και το αντίστοιχο ματζόρε τον πλ. του Δ΄. Κακέκτυπη μίμηση των αμανέδων στα "Τριάδι" τα οποία λόγω θέσεως δίνουν πρόσφορο έδαφος να ξεφύγουμε εκτός των άλλων και από τον χρόνο και το ρυθμό, για να προκαλέσουμε τον επιδερμικό θαυμασμό για το φωνητικό μας τάλαντο, ενός πλήθους που ψάχνει από κάπου να πιαστεί πνευματικά. Θα πει κανείς, μα καλά, πολλά από αυτά προϋπήρχαν και πριν την εποχή του Φωκαέα. Σίγουρα και όπως ο χρόνος όπως λέμε είναι το μεγάλο κόσκινο μέσα από το οποίο θα παραμείνουν μόνο τα καλά, η ιστορία και οι κατά τόπους παραδόσεις, μας έχουν πείσει πολλές φορές και για το αντίθετο. Ποιος θα κρίνει το ορθό; Όλοι μας. Και εγώ ως μέλος του συνόλου εκφράζομαι...
Όταν λοιπόν το ύφος της ψαλμωδίας διέπεται σήμερα από καθαρά εγωιστικές τάσεις αυτοπροβολής και χάνει όλο και περισσότερο τον εφησυχαστικό χαρακτήρα που είχε κάποτε, θεωρώ ότι δεν μπορούμε να μιλάμε και τόσο για πρόοδο της ψαλτικής, εφόσον έχουμε κατ’ αρχήν ριζική αλλαγή στόχου. Ο κόσμος αλλάζει, η αντιμετώπιση της Εκκλησίας προς (και από) τον κόσμο αλλάζει (σε κάποιες δε περιπτώσεις πρέπει να αλλάζει) ο ρόλος και ο σκοπός όμως της λειτουργικής της ζωής; Ο σκοπός του ψάλτη; Ο τρόπος για να επιτευχθεί; Απλώς θεωρώ ότι ως πνευματικοί άνθρωποι πρέπει (στον συγκεκριμένο πάντα τομέα) να μην ακολουθούμε τόσο την ροή των καιρών (χωρίς να σημαίνει αυτό ότι πρέπει να γίνουμε παλαιολάτρες), διότι η δοκιμασμένες συνταγές που προανέφερα, μπορούν να έχουν πάντα επιτυχία σε έναν λαό που έρχεται στο Ναό για να ξεφύγει από τη ζούγκλα που ζει. Πως επιθυμούμε την αλλαγή της συμπεριφοράς του κόσμου στο Ναό, από τη στιγμή όπου την έπαρση, τον εγωισμό και την "φασαρία" του εκτός Ναού περιβάλλοντος, την συναντά εν αφθονία και εντός αυτού, από τους κοπιώντες εν αυτώ;
Σας ζητώ συγγνώμη για το μακροσκελές, το μονοτονικό :oops: καθώς και για το απαισιόδοξο του μηνύματος.
Τι είναι πρόοδος ή αν θέλετε εξέλιξη; Πιστεύω, η πορεία προς την τελειότητα (τελειοποίηση) και τα βήματα που την αποτελούν. Στα καθ' ημάς, με αυτή τη λογική, ποιος είναι ο σκοπός στον οποίο πρέπει να αποβλέπει η οποιαδήποτε κίνηση προς την (ανέγγιχτη για εμάς τους κοινούς θνητούς) τελειότητα, πέρα από την αρτιότερη επιτέλεση του σκοπού μας, δηλαδή την δημιουργία προσευχητικής διάθεσης και κλίματος κατάνυξης (όπως κι αν αναλύεται αυτό) στο εκκλησίασμα που προσήλθε για πνευματική αναγόμωση; Δικαιολογημένα, κάποιος θα επικαλεστεί το υποκειμενικό της προσωπικής κρίσεως, στο τι θεωρεί "κλίμα κατανύξεως". Χωρίς να θέλω να μπω σε αυτό, από τα γραφόμενα μουσικά κείμενα που θεωρούμε και λέμε "κλασικά" (θέτοντας ένα προσωπικό επιεικές χρονικό όριο θα έλεγα τα κείμενα τουλάχιστον πριν τον 20ο αιώνα) παρατηρείται μία εντελώς συγκεκριμένη "μορφή κατάνυξης" που επιθυμεί ο συνθέτης να περάσει μέσα από την ερμηνεία των κειμένων αυτών και κατ' εμέ έχει μία λογική. Αν και ο Θεός είναι προσωπικός (είναι διότι μπορεί και είναι) η εκκλησιαστική σύναξη δεν είναι και έτσι μοιραία ο (ιερο)ψάλτης πρέπει να υιοθετήσει μία και μόνο "φόρμα παραγωγής πνευματικής ανάτασης" με την οποία πρέπει όλο το ευσεβές εκκλησίασμα να συμπορευθεί. Οπότε, το ότι πρέπει να ακολουθείται μία λογική (οποιαδήποτε αλλά μία) νομίζω ότι επιβάλλεται.
Ξαναγυρνώντας στα μουσικά κείμενα και παίρνοντας ως παράδειγμα μία τουλάχιστον πασίγνωστη μουσική σειρά (τα αργοσύντομα χερουβικά του Θεοδώρου Φωκαέως) ας ρίξουμε μία ματιά προσπαθώντας να δούμε τον τρόπο με τον οποίο ο συνθέτης συμβάλλει στην πορεία της ψαλτικής προς την τελειότητα. Κατ' αρχήν, παρατηρείται η άριστη γνώση των μουσικών θέσεων των παλαιών αργότερων Χερουβικών ύμνων κάτι που από μόνο του απαιτεί πολύχρονη και πολύμοχθη μελέτη. Όμως για τον συνθέτη που θέλει να προσφέρει κάτι διαχρονικό στην τέχνη (αυτό δεν ορίζει και το κλασικό; Η διαχρονικότητα) δεν φτάνει μόνο η γνώση των θέσεων, όπως για να χτιστεί ένα τείχος δεν φτάνει η ύπαρξη σκυροδέρματος και τούβλων. Χρειάζεται και σωστό χτίσιμο του υλικού. Ο Θεόδωρος λοιπόν, χρησιμοποιώντας τις γνωστές θέσεις των προ αυτού συνθετών Δανιήλ, Πέτρου Λαμπαδαρίου, Πέτρου του Γλυκέως κ.α. ξεκίνησε το "χτίσιμο". Και δω όμως υπάρχουν προϋποθέσεις. Σωστή ερμηνεία του ποιητικού λόγου, με εξάρσεις και καταλλαγές, ηχοχρωματική ποικιλία με εισαγωγή άλλων γενών και ήχων (με μέτρο πάντα) και ολ’ αυτά, γραμμένα και εντεταγμένα πάντα στο μέτρο τον χρόνο και τον ρυθμό, τα βασικά στοιχεία κάθε μουσικής του πλανήτη.
Ας έρθουμε στη σημερινή μουσική δημιουργία. Για ευνόητους λόγους, δεν θα πάρω κάποιο παράδειγμα ενός ζώντος συναδέλφου, παρά θα παρατηρήσω κάποιες γενικές τάσεις που όλοι λίγο πολύ βλέπουμε στα σημερινά εγχειρίδια. Εξακολουθώντας να λέμε για τις τωρινές παπαδικές συνθέσεις, βλέπουμε κατ' αρχήν μία χρήση των παλαιών μουσικών θέσεων πολύ πιο περιορισμένη, κάτι που γίνεται αντιληπτό πρώτα από τους ίδιους τους συνθέτες, οι οποίοι σπεύδουν να δημιουργήσουν ποικιλία με άλλους τρόπους. Με την βοήθεια της αναλυτικής σημειογραφίας (η οποία κατά την γνώμη μου αν και πολύ καλό βήμα εξέλιξης δεν έτυχε της τύχης που ήλπιζαν οι εισηγητές της, στον τομέα της ερμηνείας του μέλους τουλάχιστον) γράφονται λιγότερες μουσικές θέσεις, με πολλούς όμως τρόπους. Για παράδειγμα, το δίχρονο ολίγον γράφεται με αναλυμένη την "ολιγότητά" του (ίσον και κεντήματα-γοργόν με στήριγμα ολίγον) λογική που πιστεύω κάποια στιγμή θα μας φτάσει στο σημείο να ξεχάσουμε σιγά σιγά τον λόγο ονοματοδοσίας των χαρακτήρων. Παρόμοιες θέσεις, γράφονται με την εισαγωγή δίγοργων κλπ. ώστε ο ερμηνεύων να αναγκαστεί να εκτελέσει και την τελευταία λαρυγγική λεπτομέρεια του συνθέτη, χωρίς ίχνος προσωπικού στοιχείου.
Πάμε στο "χτίσιμο". Εδώ, η φόρμα που επέλεξε ο Φωκαέας έγινε παράδειγμα προς όλους ανεξαιρέτως τους νέους συνθέτες, οι οποίοι άγνωστο γιατί, δεν ακολούθησαν καμία άλλη (από ζήλο και θαυμασμό στο έργο του μεγάλου συνθέτη ; Τι να πω...) όπως π.χ. του Πέτρου στα χερουβικά της εβδομάδος. Η λογική λοιπόν του να βρίσκεται το "Τριάδι" πάντα άνω του Δι (τουλάχιστον) έγινε πλέον κανόνας απαράβατος και χαρακτήρισε σειρές Χερουβικών ύμνων όπως η προαναφερθείσα του Πέτρου ως πεπαλαιωμένες και οι οποίες εκτελούνται σήμερα περισσότερο από φωνητική αδυναμία, παρά από παραδοσιακή νοσταλγία.
Όσον αφορά στην ποικιλία των γενών, η Ανατολή και η Δύση έδωσαν πάμπολλα ερεθίσματα, με σμίξεις ήχων από αραβοπερσικά μακάμια, ακόμη και μουσικές φράσεις από το κατά τα άλλα σεβαστό λαϊκό τραγούδι επιστρατεύτηκαν, το μινόρε με την βοήθεια των αρμονικώς εναλλασσόμενων ισοκρατημάτων τείνει να εξοστρακίσει τον πλ. του Α΄ απ’ ότι φαίνεται σε κείμενα όπως το χορωδιακό χερουβικό του αείμνηστου άρχοντος Πρωτοψάλτου Κων. Πρίγγου σε ήχο πλ. του Α΄ καθώς και το αντίστοιχο ματζόρε τον πλ. του Δ΄. Κακέκτυπη μίμηση των αμανέδων στα "Τριάδι" τα οποία λόγω θέσεως δίνουν πρόσφορο έδαφος να ξεφύγουμε εκτός των άλλων και από τον χρόνο και το ρυθμό, για να προκαλέσουμε τον επιδερμικό θαυμασμό για το φωνητικό μας τάλαντο, ενός πλήθους που ψάχνει από κάπου να πιαστεί πνευματικά. Θα πει κανείς, μα καλά, πολλά από αυτά προϋπήρχαν και πριν την εποχή του Φωκαέα. Σίγουρα και όπως ο χρόνος όπως λέμε είναι το μεγάλο κόσκινο μέσα από το οποίο θα παραμείνουν μόνο τα καλά, η ιστορία και οι κατά τόπους παραδόσεις, μας έχουν πείσει πολλές φορές και για το αντίθετο. Ποιος θα κρίνει το ορθό; Όλοι μας. Και εγώ ως μέλος του συνόλου εκφράζομαι...
Όταν λοιπόν το ύφος της ψαλμωδίας διέπεται σήμερα από καθαρά εγωιστικές τάσεις αυτοπροβολής και χάνει όλο και περισσότερο τον εφησυχαστικό χαρακτήρα που είχε κάποτε, θεωρώ ότι δεν μπορούμε να μιλάμε και τόσο για πρόοδο της ψαλτικής, εφόσον έχουμε κατ’ αρχήν ριζική αλλαγή στόχου. Ο κόσμος αλλάζει, η αντιμετώπιση της Εκκλησίας προς (και από) τον κόσμο αλλάζει (σε κάποιες δε περιπτώσεις πρέπει να αλλάζει) ο ρόλος και ο σκοπός όμως της λειτουργικής της ζωής; Ο σκοπός του ψάλτη; Ο τρόπος για να επιτευχθεί; Απλώς θεωρώ ότι ως πνευματικοί άνθρωποι πρέπει (στον συγκεκριμένο πάντα τομέα) να μην ακολουθούμε τόσο την ροή των καιρών (χωρίς να σημαίνει αυτό ότι πρέπει να γίνουμε παλαιολάτρες), διότι η δοκιμασμένες συνταγές που προανέφερα, μπορούν να έχουν πάντα επιτυχία σε έναν λαό που έρχεται στο Ναό για να ξεφύγει από τη ζούγκλα που ζει. Πως επιθυμούμε την αλλαγή της συμπεριφοράς του κόσμου στο Ναό, από τη στιγμή όπου την έπαρση, τον εγωισμό και την "φασαρία" του εκτός Ναού περιβάλλοντος, την συναντά εν αφθονία και εντός αυτού, από τους κοπιώντες εν αυτώ;
Σας ζητώ συγγνώμη για το μακροσκελές, το μονοτονικό :oops: καθώς και για το απαισιόδοξο του μηνύματος.